ΠΟΛΗ–ΠΟΛΟΣ
Κανείς δεν έχει δει ποτέ του μία πόλη. Οι αποκαλούμενες «πόλεις» δεν είναι στ’ αλήθεια πόλεις. Χρησιμοποιούμε μία λέξη που δεν γνωρίζουμε τη σημασία της, που την έχουμε ξεχάσει, για να ονομάσουμε, ελλείψει ενός καταλληλότερου όρου, κάτι που δεν είναι πόλη, αλλά μη–πόλη. Καθένας που κατοικεί στη μη-πόλη είναι ά–πολις, δηλαδή εκτός του πόλου. Ενώ, αντίθετα, πολίτης είναι αυτός που έχει μυηθεί στο πόλισμα, στις διεργασίες μέσω των οποίων οικοδομείται η πόλις–πόλος, διεργασίες όχι απλώς κατασκευαστικές αλλά μαγικο–θρησκευτικές, στις οποίες προίστανται οι πολιτάρχες, οι πολισσονόμοι και οι πολιτοφύλακες. Το σύνολο των παραδόσεων μέσω των οποίων πολιτίζεται μια κοινότητα, δηλαδή πολώνεται, διαφοροποιείται εσωτερικά και ιεραρχείται, ονομάζεται πολιτεία. Η καρδιά, ο πυρήνας, της Πολιτείας είναι τα «Μυστήρια του Πόλου».
Τα Μυστήρια του Πόλου δεν είναι ούτε αμιγώς θρησκευτικά ούτε αμιγώς μαγικά, αλλά η σύνθεση των δύο. Αυτή η σύνθεση των μαγικών και των θρησκευτικών παραδόσεων και πρακτικών, είναι το υψηλότερο επίτευγμα των αρχαίων πολιτισμών. Οι θρησκευτικές πρακτικές, εκκινώντας από τη βάση της οργανικής ενότητας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, επιτυγχάνουν μια πρώτη διαφοροποίηση των μελών της κοινότητας, μια πρώτη πόλωση, εγκαθιδρύοντας νόμους και απαγορεύσεις. Τα όρια ανάμεσα στο είναι και στο μη–είναι χαράσσονται με τρόπο αυστηρό. Πέρα από την κλίμακα του οικείου, με όλες τις διαβαθμίσεις στις οποίες το φύλο και η ηλικία είναι καθοριστικοί παράγοντες, αρχίζει η περιοχή του αγνώστου, τα ταμπού σημαδεύουν τα όρια ανάμεσα στις δύο περιοχές. Πέρα από την κλίμακα του οικείου, αρχίζει η περιοχή του ιερού, του ιερού καθ’ εαυτού, που είναι σιωπηλό και ανεξιχνίαστο, καθώς και η περιοχή του ανίερου, σηματοδοτημένη και αυτή με αυστηρότητα.
Πολύ διαφορετικά είναι τα πράγματα στις μαγικές παραδόσεις. Αυτές δεν απευθύνονται στο σύνολο της κοινότητας, αλλά σε επίλεκτους οι οποίοι δοκιμασμένα μπορούν να κάνουν ένα ή περισσότερα βήματα προς τις επικίνδυνες περιοχές, πέρα από τα όρια που αυθαίρετα, αλλά σοφά, έχουν χαράξει οι θρησκευτικοί λειτουργοί (οι ίδιοι οι μάγοι), για την προστασία της κοινότητας όχι από δυνάμεις φανταστικές αλλά από ενεργές δυνάμεις των οποίων η εσώτατη φύση εκ των πραγμάτων διαφεύγει από τις ψυχο-νοητικές ικανότητες του ανθρώπου. Στις μαγικές πρακτικές, η επαφή με αυτές τις μη–ανθρώπινες δυνάμεις είναι γεγονός και οι νόμοι που διέπουν τη μαγική μεταμόρφωση είναι πολύ συγκεκριμένοι, λαμβάνοντας υπ’όψιν όλους τους κινδύνους που ενέχει αυτό το άνοιγμα προς αλλότρια πεδία.
Οι μαγικο–θρησκευτικές παραδόσεις εγκαθιδρύουν μια τρίτη κατάσταση, την πλέον καθοριστική για κάθε ανθρώπινη πραγματικότητα, του παρελθόντος ή του μέλλοντος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ιερείς–μάγοι, ή οι βασιλείς–μάγοι, ή οι βασιλείς-ιερείς, χρησιμοποιούν τη μαγεία προς όφελος της κοινότητας. Ο μάγος–ιερέας είναι ο πρώην άπολις, που επιστρέφει από τις επικίνδυνες για την κοινότητα περιοχές «εκτός πόλου», για να εγκαθιδρύσει έναν νέο πόλο, μαγικό και θρησκευτικό: την πόλη. Το πεδίο εφαρμογής της μαγείας είναι σε αυτή την περίπτωση πολύ πιο εκτεταμένο και ακαθόριστο από το πεδίο των μαγικών παραδόσεων αυτών καθ’ αυτών. Έχουν δηλαδή στα χέρια τους ένα επικίνδυνο όπλο, το πιο επικίνδυνο όπλο. Χειρίζονται μια δύναμη, η κατάχρηση της οποίας μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα –και όχι μόνον στην περιορισμένη κλίμακα της ανθρώπινης δράσης.
Οι μεγάλοι αρχαίοι πολιτισμοί αναδύθηκαν μέσα από τις μαγικο–θρησκευτικές παραδόσεις. Τα αινίγματα που αυξάνουν και πληθαίνουν χρόνο με το χρόνο, και που οι πολιτισμοί αυτοί θέτουν ακόμη και στα πλέον ορθολογισμένα μυαλά, κρύβουν τα μυστικά των μαγικο–θρησκευτικών παραδόσεων, τα μυστικά του Πόλου. Η ίδρυση μιας πόλης είναι μια μαγικο–θρησκευτική πράξη, γιατί είναι η εγκαθίδρυση ενός πόλου, δηλαδή ενός ακίνητου σημείου γύρω από το οποίο κινείται ένας άξονας. Η πόλη είναι, με άλλα λόγια, αιωνιότητα κινούμενη, δεν είναι ένας λιγότερο ή περισσότερο εκτεταμένος οργανωμένος οικισμός. Η πόλη δεν είναι εκτροφείο «εξελιγμένων» ζώων.
PUTREFACTIO
Οι τελευταίες εκλάμψεις των μαγικο–θρησκευτικών παραδόσεων στη δυτική πλευρά της Ευρασίας εκδηλώνονται στον Μεσαίωνα, στο βασίλειο της Ρωμανίας κατ’ εξοχήν, στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, και στη δυτική Ευρώπη, ιδιαίτερα στη φάση του Ύστερου Μεσαίωνα, και, ως ένα βαθμό, στην εποχή της Αναγέννησης. Έκτοτε, με τη σταδιακή μετάλλαξη της αστικής τάξης που παίρνει την εξουσία, μια νέα εποχή αρχίζει. Είναι τότε, στο λυκόφως του Μεσαίωνα, που συντάχθηκαν ορισμένα ειδικά βιβλία, αληθινά γριμόρια –πριν η λέξη χάσει την αυθεντική της σημασία– με σκοπό να διδάξουν τα Μυστήρια του Πόλου, αλλά αυτό είναι ζήτημα μιας ξεχωριστής μελέτης.
 |
η γκραβούρα, από την έκδοση του 1511 του De Architectura του Βιτρούβιου, παραπέμπει στα Μυστήρια του Πόλου |
Παρατηρώντας τις μεγάλες μητροπόλεις της Ευρώπης, των οποίων η φυσιογνωμία καθορίστηκε κυρίως κατά τον 19ο αιώνα, μπορεί κανείς να ανιχνεύσει τα στοιχεία που αυτές διασώζουν ή αναβιώνουν από την μαγικο–αρχιτεκτονική παράδοση. Τα στοιχεία αυτά, προσαρμοσμένα στις ιδεοληψίες ή στις ιδεολογίες της νέας αυτής εποχής, λειτουργούν κυρίως στο επίπεδο της αναπαράστασης και της εικόνας, είναι κατά κύριο λόγο σύμβολα, σύμβολα κύρους ή στην καλύτερη περίπτωση πομποί μιας υπεροχικής αύρας, παρά μία αποτελεσματική υλοποίηση των συμβόλων που θα αγκάλιαζε κάθε σφαίρα της δημόσιας ζωής, το υψηλό όσο και το χαμηλό.
Αν υπήρξε κάποιος «πόλος» στα θέατρα αυτά της ευρωπαϊκής και εν τέλει της παγκόσμιας Ιστορίας, αυτός ήταν ένας πόλος σαθρός. Οι μητροπόλεις της νέας εποχής θα γιγαντωθούν έτσι με μια ταχύτητα που δεν έχει προηγούμενο. Το ιερό, που επιβίωνε ως τότε μόνον ως αναπαράσταση θα εκτοπιστεί οριστικά, αφού τα πάντα θα τα καταλάβει το τέρας αυτό που κατ’ ευφημισμόν αποκαλείται «μάζα»...
Ο «μαζάνθρωπος» που κατοικεί στα απομεινάρια της πόλης–πόλου, είναι ο άπολις, δηλαδή ο ΑΠΟΛΙΣΤΟΣ (όχι απλώς ο «πολιτισμένος» απολίτιστος), που ενδιαφέρεται μόνον για τις δικές του μικρές υποθέσεις. Η ζωή στην μεγαλούπολη είναι μια αδιάκοπη κίνηση, αλλαγή για χάρη της αλλαγής, «πρόοδο» και «εξέλιξη» την βαφτίζει το τυφλό δόγμα. Αυτή η πυρετώδης δραστηριότητα δεν προέρχεται όμως από ένα περίσσευμα ζωής αλλά από μία αποσύνθεση που θυμίζει την διαδικασία αποσύνθεσης ενός πτώματος, όταν κατά τη διάρκεια της σήψης του σώματος τα πάντα κινούνται, διογκώνονται και συγχέονται άτακτα και χαοτικά. Είναι σα να βλέπει κανείς την putrefactio, μία αλχημική διεργασία επί το έργο: η «ψυχή» (η anima, ο φορέας της animatio, της «εμψύχωσης») έχει φύγει, όπως σε ένα σώμα, μαζί με την αναπνοή. Το μόνο που απομένει είναι ένας ιδιότυπος πυρετός, μια «μαύρη φλόγα», όπως θα λέγαμε στην ερμητική γλώσσα, θέρμη από την οποία αναδύεται δυσωδία: ένας αρνητικός πόλος κάνει την εμφάνισή του και έλκει όλες τις εχθρικές προς τη ζωή δυνάμεις...
Δεν υπερβάλλω λοιπόν όταν λέω ότι κανείς δεν έχει δει ποτέ του μία πόλη (ίσως στην Ασία, σε μικρή μόνον κλίμακα διασώζονται ακόμη υγιείς καταστάσεις, περιφερειακά). Τα ακέφαλα σώματα των σύγχρονων μεγαλουπόλεων δεν είναι πόλεις. Μέχρι μια νέα κάθοδος του πνεύματος να ζωογονήσει τον υπό κατάρρευση πολιτισμό, η ευθύνη όσων έχουν συνειδητοποιήσει τους κινδύνους που διατρέχει η ανθρωπότητα από τις αυταπάτες της μεγαλώνει ακόμη περισσότερο.
Δημήτρης Τσουμάνης
Σημείωση
Για την έννοια της Putrefactio από μία ανάλογη οπτική γωνία, βλ. εδώ
Η ίδρυση μιας πόλης είναι μία μαγικο–θρησκευτική και όχι απλώς μαγική πράξη (αν και σπανίως γίνεται αυτή η τόσο σημαντική διάκριση). Στο μεσαιωνικό Picatrix διασώθηκε, από άγνωστη πηγή, μία πολύ σημαντική όσο και σπάνια αναφορά στις αρχαίες μαγικο–θρησκευτικές παραδόσεις, σχετική με την «ταλισμανική πόλη» του Ερμή του Τρισμέγιστου, στην οποία έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Strange 134. Σε προηγούμενη δημοσίευση, έχω ασχοληθεί με την διάταξη της ταλισμανικής πόλης, βλ. εδώ
