14.4.13

Ταό Τε Κινγκ, το πολυδιαβασμένο βιβλίο που δεν διάβασε κανείς

Τί είναι και πώς μεταφράζεται το ταό; Οι μεταφράσεις που αλλάζουν όλα όσα πιστεύαμε ότι γνωρίζουμε

Πάνε αρκετά χρόνια που, και εγώ, διάβασα για πρώτη φορά το Ταό Τε Κινγκ, σε μια μετάφραση που μου πρότειναν, μια μετάφραση «καλή» και «έγκυρη». Για καιρό πίστευα ότι έχω διαβάσει το Ταό Τε Κινγκ, ότι αυτό που διάβασα «είναι το Ταό Τε Κινγκ», μια «πιστή», όσο είναι δυνατόν, μετάφραση-απόδοση του Ταό Τε Κινγκ. Έπειτα διάβασα μια άλλη μετάφραση, και αυτή «καλή» και «έγκυρη», και «πολυσυζητημένη». Η οποία, επίσης, ήταν, υποτίθεται, πιστή «στο πνεύμα» του κειμένου. Ακολούθησαν και άλλες μεταφράσεις (για να συγκρίνω, να εμβαθύνω). Και εγώ εξακολουθούσα να πιστεύω, όπως χιλιάδες άλλοι άνθρωποι, ότι διαβάζω το Ταό Τε Κινγκ.
Βρήκα αποσπάσματα αυτών των μεταφράσεων σε δεκάδες βιβλία και άρθρα, να σχολιάζονται ή απλώς να παρατίθενται, με την πεποίθηση πάντα ότι πρόκειται για το Ταό Τε Κινγκ, χωρίς το παραμικρό ίχνος αμφιβολίας. Και, βέβαια, άκουσα σε διάφορες συζητήσεις να επικαλούνται, εν είδει γνωμικού, φράσεις από τις ίδιες μεταφράσεις, με την ίδια πάντοτε σταθερή βεβαιότητα ότι όλα αυτά προέρχονται από το Ταό Τε Κινγκ. Όλοι έχουν ακούσει, για παράδειγμα, το γνωστό «αυτός που ξέρει δεν μιλάει, αυτός που μιλάει δεν ξέρει». Eνδέχεται όμως το Ταό Τε Κινγκ να λέει κάτι πολύ διαφορετικό. Ίσως ότι «εκείνοι που ξέρουν το πώς, δεν μακρηγορούν» ή «δεν κάνουν κήρυγμα»: Those who know how do not hold forth, όπως προτείνει ο Chad Hansen, στην εργασία του οποίου θα αναφερθώ στη συνέχεια. Σε μια τέτοια μορφή –που άλλωστε παραπέμπει έμμεσα στο σοφόν το σαφές– είναι προφανές ότι δεν θα είχε τόσο μεγάλη διάδοση (τώρα φαίνεται ότι έχει γίνει το αγαπημένο ρητό όσων αισθάνονται ότι απειλούνται «από εκείνους που ξέρουν», από εκείνους που ενώ ξέρουν μιλούν αντί να σωπαίνουν). «Αυτός που ξέρει δεν μιλάει». Ο σοφός σαν βουβή παγοκολόνα. Γιατί; Είναι συγκεκριμένοι οι λόγοι για τους οποίους ο «κάτοχος της αλήθειας» έχει εξομοιωθεί και εξομοιώνεται, σχεδόν αυτόματα, με ένα είδος ακινησίας. Μακραίωνες παραδόσεις καλλιέργησαν αυτή την εικόνα. Ο σοφός υποτίθεται πως είναι το ον εκείνο που υπερβαίνει το γίγνεσθαι και αγγίζει την ανώτερη και αμετάβλητη ουσία (ή υπερουσία). Οι διάφορες μεταφράσεις του Ταό Τε Κινγκ ενισχύουν αυτού του είδους τις στερεότυπες αναπαραστάσεις, καθώς είναι πάνω σε αυτές ακριβώς που στηρίζεται το μεταφραστικό έργο.
Η γλώσσα την οποία έχει μεταχειριστεί η πλειονότητα των μεταφραστών του Ταό Τε Κινγκ δεν είναι άλλη από τη γλώσσα της δυτικής μεταφυσικής, που έχει τις ρίζες της στην ελληνική φιλοσοφία, στον νεοπλατωνισμό, στην πατερική και στη σχολαστική θεολογία. Γλώσσα ακατάλληλη για να αποδοθούν τα νοήματα του κινεζικού κειμένου, τουλάχιστον στις εκδοχές που έχουν δοκιμαστεί ως τώρα (καθώς εντός της δυτικής μεταφυσικής έχουν μιληθεί και άλλες, μεθοριακές γλώσσες, όπως η γλώσσα του Μπαίμε, η ερμητική γλώσσα, διάφορες ποιητικές γλώσσες). Υπάρχουν, βέβαια, στα πλαίσια αυτά, κάποιες εργασίες που ξεχωρίζουν, όπως –για να διαλέξω ένα ασυνήθιστο παράδειγμα– η μετάφραση του Έβολα και κυρίως τα συνοδευτικά σχόλια του ιδίου (Tao-tê-ching di Lao-tze, σε δύο εκδοχές, τώρα από τον οίκο Edizioni Mediterranee). Αλλά η εργασία του Έβολα πολύ λίγα έχει να μας πει για τον Ταοϊσμό και πολύ περισσότερα για τον ίδιο τον Έβολα, έτσι που το βιβλίο του θα μπορούσε να ονομάζεται «ο ταοϊσμός ως ιταλικός εσωτερισμός» (και το ίδιο ακριβώς ισχύει για τις μελέτες του Έβολα πάνω στη γιόγκα και στον βουδισμό).

Αν το ζήτημα περιοριζόταν εδώ, τότε θα μπορούσαμε με βεβαιότητα να πούμε ότι κανείς δεν έχει διαβάσει το Ταό Τε Κινγκ. Γιατί αυτές δεν είναι παρά φαινομενικά μεταφράσεις ή αποδόσεις του Ταό Τε Κινγκ. Είναι ένας νεοπλατωνισμός μεταμφιεσμένος, η δυτική μεταφυσική με ανατολίτικα ρούχα, η φιλοσοφία του είναι και του γίγνεσθαι, του όντος και του μη όντος, σε εξωτικό πλαίσιο.

Πάντως, η λύση στις εγγενείς δυσκολίες δεν θα ήταν να μάθει κανείς κινέζικα. Το να «μυηθείς» στα ιδεογράμματα θα ήταν ασφαλώς ένα πλεονέκτημα, αλλά όχι ένας επιτυχής τρόπος να παρακάμψεις το πρόβλημα. Κάτι τέτοιο θα ήταν μια αυταπάτη, ανάλογη με την αυταπάτη των οπαδών των διαφόρων «γκουρού». Σε κάθε περίπτωση, η σχέση με την «Ανατολή» δεν είναι δυνατόν να είναι μια σχέση άμεση, όπως φαντάζονται όσοι πιστεύουν στις «τεχνικές». Είναι σχέση διαμεσολαβημένη, και δεν μπορεί παρά να είναι διαμεσολαβημένη, όπως αποδεικνύεται συνεχώς. Το ζητούμενο είναι οι τρόποι με τους οποίους συντελείται η διαμεσολάβηση. Δεν είναι η μη αμεσότητα το πρόβλημα, όπως μια ορισμένη ακαδημαϊκή ρητορική θα ήθελε να μας κάνει να πιστέψουμε. Γιατί, ολόκληρη η ιστορία της πρόσληψης του Ταοϊσμού στη Δύση μπορεί να είναι μια ιστορία πλάνης (το ίδιο ισχύει για τον Ινδουϊσμό και τον Βουδισμό) αλλά η πλάνη είναι μέρος της ιστορίας. Μιας ιστορίας που εμπεριέχει την πλάνη και την ίδια στιγμή εκτείνεται πολύ πιο πέρα από τα όρια της πλάνης – άγνωστο προς τα πού.

Στην περίπτωση του Ταοϊσμού, η αντίδραση στην κατάσταση που περιέγραψα προήλθε από τον χώρο της παράδοσης που είναι και η πηγή του προβλήματος: από τον ίδιο τον χώρο της φιλοσοφίας. Εμφανίστηκαν όχι μόνο νέες ερμηνείες αλλά και νέες, από φιλοσοφική σκοπιά, ολοκληρωμένες και σχολιασμένες μεταφράσεις κλασικών έργων της ταοϊστικής αλλά και της σινικής γενικότερα γραμματείας. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν δύο φιλοσοφικές μεταφράσεις του Ταό Τε Κινγκ.

Έχω ήδη αναφερθεί αλλού στις δυσκολίες που παρουσιάζει η προσέγγιση του Ταοϊσμού και στο πόσο σημαντική είναι η συμβολή των μελετητών εκείνων που ανέδειξαν τη θρησκευτική-τελετουργική πλευρά των ταοϊστικών παραδόσεων (Kristofer Schipper, Michael Saso). Η καθαρά φιλοσοφική προσέγγιση του Ταοϊσμού τοποθετείται στο άλλο άκρο. Οι μελετητές που θα μας απασχολήσουν εδώ αρνούνται οποιαδήποτε υπόσταση σε έναν Ταοϊσμό θρησκευτικού τύπου. Ο «λαϊκός ταοϊσμός της κοινότητας» είναι για αυτούς ταοϊστικός μόνο κατ' όνομα. Σε κάθε περίπτωση, και πέρα από την ασυμβίβαστη αντίθεση των απόψεων, σε αυτά τα δύο πεδία, το θρησκευτικό-τελετουργικό και το αμιγώς φιλοσοφικό, εντοπίζονται οι πιο σημαίνουσες έρευνες. Από τα δύο αυτά άκρα του ερμηνευτικού τόξου προέρχεται ό,τι πιο αποκαλυπτικό έχει εμφανιστεί ως τώρα για τον Ταοϊσμό.

Θα επιχειρήσω να συγκρίνω τρεις μεταφράσεις του Ταό Τε Κινγκ. Τις δύο φιλοσοφικές μεταφράσεις με μία στερεότυπη μετάφραση. Η στερεότυπη μετάφραση ανήκει στη Μάνια Σεφεριάδη (Λάο Τσου, Ταό Τε Κινγκ, Ερμής, 1995, τρίτη έκδοση διορθωμένη) και την επέλεξα ως αντιπροσωπευτική για έναν επιπλέον λόγο, ότι στηρίζεται πάνω σε προγενέστερες και καταξιωμένες διεθνώς μεταφράσεις («...αναγκάστηκα να μεταχειριστώ πολλές μεταφράσεις και να τις συγκρίνω φράση με φράση για να καταλάβω, όσο τα δικά μου φώτα επέτρεπαν, τί λέει, τί ίσως λέει, το κινέζικο κείμενο» σημειώνει η Σεφεριάδη στον πρόλογο, όπου εκθέτει με πλήρη συνείδηση τις μεταφραστικές δυσκολίες που παρουσιάζει ένα έργο όπως το Ταό Τε Κινγκ). Από τις δύο φιλοσοφικές μεταφράσεις, η πρώτη, με τίτλο Dao De Jing: A Philosophical Translation (Ballantine Books, 2003), έγινε από τον Roger T. Ames, που έχει διδάξει σε διάφορα ασιατικά πανεπιστήμια, και τον David L. Hall (1937-2001). Η δεύτερη από τον Chad Hansen, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Χονγκ Κονγκ, με τίτλο Tao Te Ching on The Art of Harmony (Duncan Baird, 2009). 


 


Η σύγκριση θα γίνει στη βάση αποσπασμάτων, από διάφορα κεφάλαια, επιλεγμένων τόσο για τη μορφή τους όσο και για το περιεχόμενό τους.
Στην αρχή, παραθέτω τη μετάφραση της Σεφεριάδη και ακολουθούν οι μεταφράσεις των Hansen και Ames-Hall. Έκρινα σκόπιμο να μην παραθέσω μόνο το πρωτότυπο των αγγλικών μεταφράσεων. Είναι σημαντικό να ακουστεί ο λόγος των κειμένων αυτών στα ελληνικά. Η μετάφραση της μετάφρασης συχνά μπορεί να καταδείξει περισσότερα απ' όσα ένα σχόλιο μπορεί. Είναι ο καλύτερος τρόπος να δει κανείς τα γλωσσικά και μεταφραστικά ζητήματα εκ των έσω.


κεφ. 1

Το πρώτο κεφάλαιο του Ταό Τε Κινγκ είναι σαν θεμέλιος λίθος ολόκληρου του έργου και επομένως δεν θα μπορούσαμε να αρχίσουμε παρά από αυτό. Ακριβώς επειδή είναι μια σύνοψη της όλης διδασκαλίας, το πυκνό αυτό πρώτο κεφάλαιο αποτελεί και τη μεγαλύτερη μεταφραστική παγίδα. Είναι ένα από τα κεφάλαια εκείνα στα οποία οι μεταφραστές επιχείρησαν να αξιοποιήσουν στο έπακρο τη γλώσσα της δυτικής μεταφυσικής. Η πλάνη προβάλλει από την αρχή, ο αναγνώστης εισάγεται σε έναν κόσμο ο οποίος, όσο θαυμάσιος και αν είναι, δεν είναι πάντως ο κόσμος των ταοϊστικών παραδόσεων.

Η μετάφραση της Μάνιας Σεφεριάδη:

Το ΤΑΟ που μπορούμε να πούμε ΤΑΟ δεν είναι το αιώνια αμετάβλητο ΤΑΟ.
Το όνομα που μπορούμε να του δώσουμε δεν είναι αιώνια αμετάβλητο όνομα.
Χωρίς όνομα, είναι η αρχή του Ουρανού και της Γης.
Με όνομα, είναι η Μητέρα των πάντων.
Αληθινά, στο αιώνιο μη-είναι μπορεί να δει κανείς το μυστήριο
και στο αιώνιο είναι μπορεί να δει κανείς τα εξωτερικά φαινόμενα.
Αυτά τα δύο πηγάζουν από το ίδιο, αλλά τα ονόματά τους είναι διαφορετικά.
Τούτο το «ίδιο» το ονομάζουμε σκοτάδι,
σκοτάδι σκοτεινότερο από το σκοτάδι
και πύλη κάθε μυστηρίου.

Η μετάφραση του Hansen αποκαλύπτει έναν εντελώς άλλο νοητικό τόπο:

Ways can be guided; they are not fixed ways.
Names can be named; they are not fixed names...

Ο Hansen είναι εκείνος που έθεσε το ζήτημα ότι δεν υπάρχει στο πρωτότυπο κείμενο «το» ταό. Πράγματι, αυτή είναι μια ιδιομορφία της κινεζικής γλώσσας: λέξεις που είναι δυνατόν να καταταχθούν ως κοινά ουσιαστικά ονόματα, με βάση τη δυτική εννοιολογία, να μην συνοδεύονται από όλα τα χαρακτηριστικά των «ουσιαστικών»... Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι η λέξη «ουσιαστικό» παραπέμπει στον φιλοσοφικό όρο ουσία, κάτι που υποδεικνύει ότι οι λέξεις κατονομάζουν ουσίες.
Το άρθρο «το» («το Ταό») που βλέπουμε στις μεταφράσεις προστίθεται πάντοτε από τους μεταφραστές. Οι συνέπειες της προσθήκης αυτής είναι καθοριστικές. «Το» Ταό, εντάσσεται στο ερμηνευτικό πλαίσιο της δυτικής μεταφυσικής. Και μετατρέπεται σε μια έννοια ανάλογη με το νεοπλατωνικό Εν (ή με τον Λόγο, έχουμε δει και τέτοιου είδους υποκατάσταση), με μία λέξη: με το φιλοσοφικό Απόλυτο. Ο Ταοϊσμός μετατρέπεται σε Μονισμό.
Υπάρχει μία ειδική περίπτωση στην οποία η λέξη ταό μπορεί να εννοηθεί συνοδευόμενη από άρθρο, η έννοια του Da-dao, που σημαίνει «Μεγάλο Ταό» («Great Dao», κατά Hansen). Αλλά, «Μεγάλο Ταό» δεν σημαίνει το ταό που είναι ανώτερο από τα άλλα ταό, αλλά το σύνολο των ταό, μια ενοποιημένη σύλληψη των διαφόρων ταό (a single cosmic “performance dao”, σημειώνει ο Hansen). Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, πέρα από το Da-dao, η λέξη ταό (δρόμος, μονοπάτι, είναι η συνηθισμένη μετάφραση) μπορεί να μεταφραστεί είτε στον ενικό είτε στον πληθυντικό, ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Γιατί δεν υπάρχει ένα ταό, δεν υπάρχει «το ένα και μοναδικό ταό», αλλά πολλά και διαφορετικά ταό (χωρίς, και πάλι, να υποκρύπτεται εδώ κάποια έννοια πολλαπλότητας ουσιών ή «πολυθεϊσμού»).
Επηρεασμένος από την παράδοση της αναλυτικής φιλοσοφίας πάνω στα ζητήματα της γλώσσας, και ιδιαίτερα από τον Βιτγκενστάιν και τη θεωρία των γλωσσικών παιγνίων, ο Chad Hansen πειραματίζεται και δοκιμάζει τα όρια της αγγλικής γλώσσας και εντέλει τα ίδια τα γλωσσικά όρια της δυτικής μεταφυσικής. Τα όρια της «γλωσσικής μεταφυσικής». Θα το δούμε παρακάτω σε διάφορα παραδείγματα. Είναι αυτό ιδιαίτερα που με ώθησε να προσπαθήσω να μεταφέρω στη γλώσσα μας επιλεγμένα αποσπάσματα του κειμένου του, ώστε να ακουστεί, και στα ελληνικά, ένα παραξένισμα ανάλογο με το παραξένισμα της συγκεκριμένης αγγλικής μετάφρασης του Ταό Τε Κινγκ [1].
Η επιλογή του Hansen να μην αφήσει, όπως συνηθίζεται, αμετάφραστο τον όρο ταό, αλλά να τον μεταφράσει με τη λέξη ways, στον πληθυντικό, μας απομακρύνει άμεσα από το οικείο πεδίο της πλειονότητας των μεταφράσεων. Αλλά για τον Hansen, μεγαλύτερη βαρύτητα από την απλή μετάφραση της λέξης ταό (dao) με τη λέξη way(s), έχει η χρήση της ίδιας λέξης ως ρήμα στην κινεζική γλώσσα. Το dao ως ρήμα μπορεί να αποδοθεί με το ρήμα guide (to guide), «οδηγώ». Στα ελληνικά, η «αρχετυπική» απόδοση θα ήταν το ρήμα άγω, με τις πολλαπλές του σημασίες: οδηγώ και καθοδηγώ, βαδίζω, προχωρώ, διευθύνω, κυβερνώ. Και η πιο κατάλληλη, από την άποψη αυτή, απόδοση του όρου ταό, το απρόσωπο άγειν. Με αυτά τα δεδομένα, την πρόταση με την οποία αρχίζει το πρώτο κεφάλαιο στη μετάφραση του Hansen, «Ways can be guided», τη μεταφράζω ως εξής: «Οι πορείες είναι δυνατόν να καθοδηγούνται». Επέλεξα τη λέξη πορεία γιατί παραπέμπει στην έννοια του άγειν. Αν η δομή της πρότασης το επέτρεπε θα χρησιμοποιούσα τη λέξη πεπατημένη, γιατί οι πορείες που «είναι δυνατόν να καθοδηγούνται», και για τις οποίες το Ταό Τε Κινγκ λέει ότι δεν είναι σταθερές πορείες, είναι οι «πεπατημένες» (αυτή τη λέξη χρησιμοποίησα σε μια «ελεύθερη απόδοση» του κεφαλαίου αυτού, βλ. εδώ). Σε άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιώ εναλλακτικά τις λέξεις δρόμος, οδός, ατραπός, μονοπάτι, είτε στον ενικό είτε στον πληθυντικό, ανάλογα με τα συμφραζόμενα.

Ιδού λοιπόν το πρώτο κεφάλαιο του Ταό Τε Κινγκ στη μετάφραση του Chad Hansen, και ακολουθεί η μετάφραση από μένα της μετάφρασης αυτής:

Ways can be guided; they are not fixed ways.
Names can be named; they are not fixed names.
Absence” names the cosmic horizon.
Presence” names the mother of 10,000 natural kinds.
Fixing on “absence” is to want to view enigmas.
Fixing on “presence” is to want to view phenomena.
These two, emerging together, we name differently.
Conceiving of them as being one: call that “fathomless”.
Calling it “fathomless” is still not to fathom it.
...the door to a cluster of puzzles.

[ Οι πορείες είναι δυνατόν να καθοδηγούνται˙ δεν είναι σταθερές πορείες.
Τα ονόματα να ονομάζονται˙ δεν είναι σταθερά ονόματα.
«Απουσία» σημαίνει τον κοσμικό ορίζοντα.
«Παρουσία» σημαίνει τη μητέρα των 10.000 φυσικών ειδών [2].
Να προσηλώνεσαι στην «απουσία» είναι να θέλεις να βλέπεις αινίγματα.
Να προσηλώνεσαι στην «παρουσία» είναι να θέλεις να βλέπεις φαινόμενα.
Τα δύο αυτά, προβάλλοντας μαζί, τα ονομάζουμε διαφορετικά.
Να τα συλλάβεις σαν να είναι ένα: αποκάλεσέ το αυτό «απύθμενο».
Το να το αποκαλέσεις «απύθμενο» δεν σημαίνει ότι μπορείς και να το βυθομετρήσεις.
...η πύλη σε ένα πλέγμα γρίφων. ]

Παρατηρεί κανείς αμέσως την έμφαση στη γλωσσική πρακτική, στην κατονομασία («...Τα ονόματα να ονομάζονται», «...τα ονομάζουμε διαφορετικά», «...αποκάλεσέ το αυτό»), καθώς και στη γλωσσική μορφή των εννοιών, με λέξεις εντός εισαγωγικών («Απουσία», «Παρουσία»). Επιλογές που καθορίζονται από τη θεωρία. Ο Hansen αποδέχεται τη διάκριση που έχουν προτείνει άλλοι μελετητές ότι ο Ταοϊσμός (ο «φιλοσοφικός Ταοϊσμός») είναι δυνατόν να διακριθεί σε δύο συνιστώσες, οι οποίες και έχουν προσδιοριστεί με τους όρους contemplative και purposive, που αναφέρονται στον Ταοϊσμό που είναι προσανατολισμένος στη θεωρία και στον Ταοϊσμό που είναι προσανατολισμενος στην πράξη, αντίστοιχα. Αλλά πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα, και προτείνει ότι ο «θεωρητικός» (contemplative) Ταοϊσμός μπορεί να διακριθεί σε δύο επίπεδα, ένα μυστικο-μεταφυσικό επίπεδο (που είναι speculative, «θεωρητικό» με την έννοια του διαλογισμού) και ένα επίπεδο κριτικό, σημαντικο-επιστημολογικό (semantic-epistemological) [3]. Το δεύτερο επίπεδο, το κριτικό, αποτελεί για τον Hansen τον πυρήνα του Ταοϊσμού. Σε πλήρη αντίθεση, δηλαδή, με την επικρατούσα άποψη που θεωρεί τον Ταοϊσμό μια μορφή «μυστικισμού».
Την ερμηνεία αυτή εκθέτει ο Hansen εμπεριστατωμένα στη μελέτη που φέρει τον τίτλο A Daoist Theory of Chinese Thought, A Philosophical Interpretation (1992). Πολλές προεκτάσεις έχει ο τρόπος με τον οποίο εντοπίζει την ιδιομορφία της κινεζικής γλώσσας. Υποστηρίζει ότι δεν είναι απαραίτητο μια γραπτή γλώσσα να προέρχεται από μια προφορική γλώσσα. Η κλασική κινεζική ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Δεν είναι δηλαδή μεταγραφή μιας προφορικής γλώσσας αλλά προέρχεται από το σκάλισμα των οστών, μια τελετουργική πρακτική συνδεδεμένη με τη μαντεία. Ανάλογες είναι και οι απόψεις των Ames και Hall, που αντιμετωπίζουν την προφορική και τη γραπτή κινεζική γλώσσα ως δύο διακριτά γλωσσικά μέσα.


Αλλά ποιά είναι η θέση του Ταοϊσμού στο εσωτερικό αυτής της κινεζικής ιδιομορφίας; Στο A Daoist Theory of Chinese Thought, ο Hansen σημειώνει χαρακτηριστικά: «...ο Λάο Τσε φαίνεται γοητευμένος με τα παράδοξα της απόπειρας να εκτεθούν τα όρια της γλώσσας εντός της γλώσσας»... Να εκτεθούν τα όρια της γλώσσας εντός της γλώσσας σημαίνει, όμως, κάτι τελείως άλλο από την άποψη που λανθασμένα αποδίδεται στον Λάο Τσε και γενικά στον Ταοϊσμό, την άποψη που υποστηρίζει ότι η γλώσσα είναι αδύνατον να περιγράψει την έσχατη πραγματικότητα. Ένα λάθος στη διαμόρφωση του οποίου συνετέλεσαν ιδιαίτερα τα στερεότυπα που προέκυψαν από τη σύγχυση Ταοϊσμού και Βουδισμού (κλασικό παράδειγμα αυτής της σύγχυσης η μετάφραση του Stephen Mitchell, από τις πιο δημοφιλείς μεταφράσεις του Ταό Τε Κινγκ).

Η μετάφραση των Ames και Hall, από την άλλη, δεν ξενίζει όσο του Hansen. Διατηρεί ορισμένα, εκφραστικά κατά βάση, στοιχεία που δεν την αποσυνδέουν εντελώς από την οικειότητα των στερεότυπων μεταφράσεων, αλλά ωστόσο, και εδώ, οι καθοριστικές επιλογές είναι τολμηρές και καινοτόμες. Το ίδιο όπως και ο Hansen, οι Ames και Hall προκρίνουν τη ρηματική μορφή του dao και την αποδίδουν με την περίφραση way-making, που έχει τη σημασία του «dao-ing» (και παραπέμπει επίσης στο άγειν). Κάθε way-making, κάθε διάνοιξη οδών, αποτελεί ένα dao-ing. Αυτό το εμφανώς ρηματικό dao (το dao-ing και τα dao-ings αντί του απλού way-ways) διαλύει και την τελευταία ψευδαίσθηση που θα είχε κανείς αν επέμενε να αντιμετωπίζει τη λέξη ως «ουσιαστικό»:

Η διάνοιξη οδών [way-making] που μπορεί να μπει σε λέξεις δεν είναι στ' αλήθεια διάνοιξη οδών.
Και η κατονομασία που αποδίδει σταθερές αναφορές στα πράγματα δεν είναι στ' αλήθεια κατονομασία.
Το ακατονόμαστο είναι η εμβρυϊκή απαρχή κάθε συμβάντος.
Ενώ αυτό που κατονομάζεται είναι η μητέρα τους.
Έτσι, το να είναι κάποιος στην πράξη χωρίς αντικείμενο επιθυμίας είναι το πώς παρατηρεί τα μυστήρια όλων των πραγμάτων.
Ενώ το να διακατέχεται από επιθυμίες είναι το πώς κάποιος παρατηρεί τα όριά τους.
Αυτά τα δύο –το ακατονόμαστο και αυτό που κατονομάζεται– αναδύονται από την ίδια πηγή κι ωστόσο αποδίδονται διαφορετικά.
Μαζί αποκαλούνται σκοτεινό κρυφό: «obscure»].
Τα πιο σκοτεινά από τα σκοτεινά,
Είναι η κινούμενη είσοδος των πολλαπλών μυστηρίων. [4]

Επισημαίνω τη δεύτερη πρόταση, που θα μπορούσε να αποδοθεί με πιστότητα και ως εξής: η κατονομασία που αποδίδει ουσίες στα πράγματα δεν είναι στ' αλήθεια κατονομασία. Οι ουσίες είναι ακριβώς οι «σταθερές αναφορές».
Υπάρχει, επίσης, μια ακόμη καταλυτική διαφορά από τη μετάφραση της Σεφεριάδη, σε αυτό το σημείο: ότι «πύλη των μυστηρίων» δεν ορίζεται η πηγή από την οποία αναδύεται αυτό που έχει και αυτό που δεν έχει όνομα, αλλά αυτά τα δύο μαζί.
Επιπλέον, αυτά τα δύο μαζί, το ακατονόμαστο και αυτό που κατονομάζεται, δεν ορίζονται ως ένα μυστήριο πέρα απο το οποίο ορθώνεται ένα άλλο, μεγαλύτερο μυστήριο (όπως το θέτουν άλλες στερεότυπες μεταφράσεις, τις οποίες δεν ακολουθεί, εδώ, η Σεφεριάδη). Αλλά είναι αυτά τα δύο που αποκαλούνται «σκοτεινό» ή «κρυφό» – όχι η πηγή από την οποία αναδύονται. Το πιο βαθύ μυστήριο είναι αυτό το διπλό μυστήριο («τα πιο σκοτεινά από τα σκοτεινά»), το οποίο, ως το πιο βαθύ μυστήριο, είναι η ίδια η «είσοδος των μυστηρίων». Ως διπλό μυστήριο, το πιο βαθύ μυστήριο είναι είσοδος κινούμενη (παλίντροπος;) των πολλαπλών μυστηρίων.


κεφ. 4

Από το τέταρτο κεφάλαιο επιλέγω τους δύο πρώτους στίχους. Είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταβολής του νοήματος, ανάλογα με το αν μεταχειρισθεί κανείς τη λέξη ταό ως όνομα ή όχι.

Μτφρ. Σεφεριάδη:

Το ΤΑΟ είναι άδειο δοχείο˙
η χρήση δεν το γεμίζει.

Μτφρ. Hansen:

Οι οδοί είναι διαπερατές, αλλά χρησιμοποιώντας τες
Μέρος τους παραμένει ανεκπλήρωτο. [5]

Μτφρ. Ames-Hall:

Η διάνοιξη οδών, καθώς είναι κενή,
Τη χρησιμοποιείς αλλά δεν την εξαντλείς. [6]


κεφ. 14

Στο κεφάλαιο αυτό, ο στίχος-παγίδα είναι ο τελευταίος, εκεί όπου, σύμφωνα με τις στερεότυπες μεταφράσεις, γίνεται λόγος για κάποιο μυστικό «του» Ταό, για μια μυστική σύνδεση ανάμεσα στον άνθρωπο και «το» Ταό.
Όπως διαβάζουμε στη μετάφραση της Σεφεριάδη:

...Κι όμως όταν πιάσεις τον παλιό δρόμο
δεσπόζεις τα σημερινά πράγματα,
γιατί το να γνωρίζεις την αρχή
θα πει «να έχεις βρει την ουσία του ΤΑΟ».

Πόσο διαφορετικά ηχούν οι ίδιοι στίχοι στον Hansen:

...Αν αδράξεις τα αρχαία μονοπάτια
Για να διαχειριστείς τα σημερινά πράγματα,
Μπορείς να γνωρίσεις τις αρχαίες τους καταβολές.
Αυτό αποκαλείται αποτύπωση ενός μονοπατιού [a way's record]. [7]

Και στους Ames-Hall:

...Κρατήσου γερά στη διάνοιξη οδών στον παρόντα χρόνο
Για να διαφεντεύσεις αυτό που συμβαίνει εδώ και τώρα
Και να κατανοήσεις από πού ξεκίνησε στο μακρινό παρελθόν.
Αυτό είναι που αποκαλείται λώρος της διάνοιξης οδών. [8]


κεφ. 16

Στις μεταφράσεις των τελευταίων στίχων του κεφαλαίου, παρατηρείται το απόγειο της ερμηνευτικής βίας που έχει ασκηθεί στο Ταό Τε Κινγκ. Δεν υπάρχει τίποτα από το Ταό Τε Κινγκ εδώ. Στη μετάφραση της Σεφεριάδη λέγεται ότι:

Όποιος είναι Ουράνιος γίνεται ένα με το ΤΑΟ...

Ο Hansen, σε τελείως άλλη τροχιά, όπως θα περίμενε κανείς, στήνει ένα γλωσσικό παίγνιο:

Natural” leads to “ways”... («“Φυσικός” συνεπάγεται “δρόμοι”»)

Το ίδιο και οι Ames-Hall, αλλά το δικό τους παίγνιο δείχνει πιο εύστοχο:

Being tian-like is to be way-making Να είσαι όπως ο ουρανός – tian – είναι να είσαι άγειν»)

(το ουράνιο άγειν και το άγειν των πεπατημένων οδών)


κεφ. 23

Εδώ έχουμε ένα ακόμη πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα τυπικής μεταφυσικής παρερμηνείας του Ταό Τε Κινγκ. Από τις στερεότυπες μεταφράσεις αναδύεται η εικόνα ενός Ταό («του» Ταό) που καλεί και υποδέχεται στους κόλπους του αυτούς που «το ακολουθούν».

Μτφρ. Σεφεριάδη:

...Όσοι ταυτίζουνται με το ΤΑΟ, το ΤΑΟ τους δέχεται με ευχαρίστηση.

Δεδομένου ότι στο κινεζικό κείμενο δεν υπάρχει καμία τέτοια μονοσήμαντη έννοια της λέξης ταό, δεν θα πρέπει να ξενίζει η μεταφραστική εκδοχή του Hansen, η οποία στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί ως εξής:

Εκείνοι που είναι ανακατεμένοι με τις ατραπούς, οι ατραποί χωρίς βιάση τους ενσωματώνουν. [9]

Ή των Ames και Hall:

Έτσι, εκείνοι που αναλαμβάνουν τη διάνοιξη οδών σε ό,τι κάνουν
Βρίσκουν τον δρόμο τους. [10]


κεφ. 31

Ενώ έχουν ήδη εμφανιστεί η «ουσία του ΤΑΟ», το να γίνεσαι «ένα με το ΤΑΟ» και τα λοιπά των στερεότυπων μεταφράσεων, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, όπως και στο κεφάλαιο 24, κάνει την εμφάνισή του και ο «άνθρωπος του Ταό». Και μάλιστα, όχι απλώς αυτός που «ακολουθεί το ΤΑΟ» αλλά αυτός «που κατέχει το ΤΑΟ». Ο τόνος που ακούγεται, στη μετάφραση της Σεφεριάδη, είναι αρκετά αυστηρός:

Τα όπλα είναι κακότυχα σύνεργα και τα μισούν όλα τα όντα.
Ο άνθρωπος του Ταό αποφεύγει τη χρήση τους.

Πολύ διαφορετικός είναι ο τόνος στην εκδοχή του Hansen, όπως αυτή μπορεί να ακουσθεί και στα ελληνικά:

Γενικά, οι ωραίες πολεμικές επιδείξεις
Είναι δυσοίωνα τεχνουργήματα.
Τα φυσικά είδη θα έπρεπε ίσως να απέχουν απ' αυτά.
Γι' αυτό και οι ατραποί μας δεν θα 'πρεπε να τα περιλαμβάνουν. [11]


κεφ. 32

Και σε αυτό το κεφάλαιο κυριαρχεί, στις στερεότυπες μεταφράσεις, η εικόνα του Ταό ως «μεγάλου υποδοχέα» (το Ένα από το οποίο προέρχονται και στο οποίο επιστρέφουν τα πάντα).

Μτφρ. Σεφεριάδη:

...Όλα τα πράγματα έρχουνται στο ΤΑΟ
όπως οι χείμαρροι και τα ρυάκια
που τρέχουν στα μεγάλα ποτάμια και στη θάλασσα.

Για τον Hansen, αντιθέτως, το νόημα του κεφαλαίου αυτού δεν είναι μυστικο-μεταφυσικό. Οι ίδιοι στίχοι στη δική του μετάφραση λένε:

...Think of the role of ways in the social world
As like brooks and ravines flowing into rivers and oceans.

[ Σκέψου τον ρόλο των ατραπών στον κοινωνικό κόσμο
Σαν ρυάκια και ρέματα που ρέουν σε ποταμούς και ωκεανούς. ]

Οι Ames και Hall, από την άλλη, δεν περιορίζουν την αναφορά στα ταό (τις ατραπούς) του κοινωνικού πεδίου μόνο. Βλέπουν στους στίχους μια αναλογία για τη διάνοιξη οδών (ταό) γενικά:

...Ως μια κάποια αναλογία για να περιγραφεί η διάνοιξη δρόμων στον κόσμο:
Τα ποταμάκια κυλούν στους ποταμούς και στις θάλασσες. [12]

Το κεφάλαιο αυτό, δομείται γύρω από τον συμβολισμό του πελεκημένου και του απελέκητου ξύλου, που έχει εισαχθεί στο κεφάλαιο 28. Η στερεότυπη ερμηνεία και μετάφραση βασίζεται και εδώ στη σχέση ανάμεσα στο Ένα και στα πολλά, τη θεμελιώδη διάκριση της δυτικής μεταφυσικής. Έτσι, βλέπει στο απελέκητο ξύλο το Ένα και στο πελεκημένο ξύλο τα πολλά: το Ταό δηλαδή υποτίθεται ότι είναι το «άμορφο» Ένα, το Ένα πίσω από τα πάντα, που περιέχει τα πάντα.

Μτφρ. Σεφεριάδη:

Το ΤΑΟ είναι αιώνια αμετάβλητο αλλά χωρίς όνομα.
Το κούτσουρο είναι μικρό πράγμα κι όμως τίποτα στον κόσμο
δεν τολμά να το θεωρήσει κατώτερό του...

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές σ' αυτό το σημείο οι μεταφραστικές επιλογές της Σεφεριάδη (και αντίστοιχες θα βρει κανείς σε όλες τις υπόλοιπες ανάλογες μεταφράσεις). Η πρώτη και η δεύτερη πρόταση δεν συνδέονται εσωτερικά. Η σύνδεση εξαρτάται απλώς από την αυθαίρετη υπόθεση ότι το κούτσουρο αναφέρεται «στο» Ταό.

Ο Hansen παρουσιάζει έναν τελείως διαφορετικό συσχετισμό ανάμεσα στα στοιχεία των δύο προτάσεων, ακριβώς επειδή δεν είναι αναγκασμένος να εκλάβει τη λέξη ταό ως όνομα, όπως δεν είναι αναγκασμένος να θεωρήσει ότι η λέξη βρίσκεται στον ενικό:

Ways fix on a nameless uncarved block.
Although small,
None in the social world can make it serve...

Οι στίχοι αυτοί είναι, θεωρώ, ένα από τα καλύτερα και πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της μεταφραστικής εργασίας του Hansen. Μια ελληνική απόδοση θα μπορούσε να είναι αυτή:

Οι δρόμοι στέκουν σε ένα ακατονόμαστο απελέκητο κούτσουρο.
Αν και μικρό,
Κανένας μέσα στον κοινωνικό κόσμο δεν δύναται να το μεταχειριστεί...

Σύμφωνα με τον Hansen, το πελεκημένο ξύλο συμβολίζει τις διακρίσεις που διέπουν τη χρήση των ονομάτων στο κοινωνικό πεδίο.


κεφ. 34

Οι μεταφράσεις μιλούν από μόνες τους:

Το Μέγα ΤΑΟ δεν έχει όρια... (Σεφεριάδη)

The Great Way is everywhere Mmm! (Hansen)

(Εδώ είναι η περίπτωση που, όπως αναφέρθηκε, ο Hansen χρησιμοποιεί το άρθρο the)


κεφ. 41

Σεφεριάδη:

Όταν ένα δυνατό μυαλό ακούει το ΤΑΟ
κάνει ό,τι μπορεί για να το εξασκήσει.
Hansen:

Ο «ανώτερος» επιστήμων ακούει μια ατραπό˙
Σοβαρεύεται και την εξασκεί. [13]

Ames-Hall:

Όταν οι άριστοι μελετητές μαθαίνουν τη διάνοιξη οδών
Μόλις που καταφέρνουν να κρατηθούν στο κέντρο της . [14]


κεφ. 42

Θα ολοκληρώσουμε τη σύγκριση των μεταφράσεων με ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά εδάφια του Ταό Τε Κινγκ. Αυτοί οι στίχοι, εδώ και αιώνες, από την εποχή των Ιησουιτών ιεραποστόλων, έχουν γίνει αφορμή ατελείωτων παρανοήσεων. Η Σεφεριάδη αποδίδει ως εξής:

Το ΤΑΟ γέννησε το Ένα,
το Ένα γέννησε το Δύο,
το Δύο γέννησε το Τρία
και το Τρία γέννησε
όλα τα όντα και τα πράγματα του κόσμου.

Ο Ταοϊσμός ως νεοπλατωνισμός... Αναγνωρίζει κανείς εδώ, σε όλες τις στερεότυπες μεταφράσεις, το θεμελιώδες σχήμα της νεοπλατωνικής απορροής, σε διάφορες παραλλαγές. Οι Ιησουίτες, μάλιστα, στη βάση της δικής τους θεωρίας περί μιας αρχέγονης θρησκείας ολόκληρης της ανθρωπότητας, φαντάστηκαν ότι σ' αυτό το σημείο το Ταό Τε Κινγκ αναφέρεται στο δόγμα της Αγίας Τριάδας.
Έχει βέβαια μια ιδιαιτερότητα η μετάφραση της Σεφεριάδη, που πρέπει να επισημανθεί: συγχωνεύει τη μεταφυσική γεωμετρία με τη βιβλική γενεαλογία (κατά το «Αβραάμ εγέννησε τον Ισαάκ, Ισαάκ δε εγέννησε τον Ιακώβ, Ιακώβ δε εγέννησε τον Ιούδαν»). Είμαι βέβαιος ότι η πρακτική αυτή οφείλεται στον Γιώργο Σεφέρη, πολύτιμο βοηθό της Σεφεριάδη («η γλώσσα του κειμένου φέρει τη σφραγίδα του», σημειώνει η ίδια), και στην αγάπη του Σεφέρη για τους μοντερνιστικούς γλωσσικούς πειραματισμούς, κατά το πρότυπο του Πάουντ.

Πώς αντιμετωπίζουν οι ρηξικέλευθες μεταφράσεις του Hansen και των Ames-Hall το επίμαχο απόσπασμα;

Η λύση που δίνει ο Hansen είναι γλωσσικά ακραία:

Ways generate a “one”.
One” generates “two”.
Two” generates “three”.
Three” generates 10,000 natural kinds.

[Οι δρόμοι παράγουν ένα «ένα».
«Ένα» παράγει «δύο».
«Δύο» παράγει «τρία».
«Τρία» παράγει 10.000 φυσικά είδη.]

Γλωσσικά ακραία, επειδή αναφέρεται στην πραγματικότητα της γλώσσας, στην ίδια τη γλωσσική πραγματικότητα, η μετάφραση αυτή είναι λειτουργική στο πλαίσιο της θεωρίας του Hansen για τον κριτικό Ταοϊσμό, τον Ταοϊσμό ως «φιλοσοφία της γλώσσας». Πιο εύστοχη είναι, κατά τη γνώμη μου, η μετάφραση των Ames και Hall. Ενώ δεν αποποιείται τις αφηρημένες έννοιες, απομακρύνεται από τα σχήματα της δυτικής μεταφυσικής αλλά ταυτόχρονα ανοίγει έναν διάλογο με τις δυτικές φιλοσοφικές παραδόσεις:

Η διάνοιξη δρόμων προκαλεί τη συνοχή [continuity],
Η συνοχή προκαλεί τη διαφορά,
Η διαφορά προκαλεί την πολλότητα [plurality],
Και η πολλότητα προκαλεί το πολλαπλό [manifold] κάθε συμβάντος. [15]

Ποιό θα μπορούσε να είναι το πρώτο συμπέρασμα μετά τη σύγκριση των μεταφράσεων;
Τί είναι το ταό, αν «το» ταό δεν υπάρχει; Και τί είναι ο Ταοϊσμός, αν δεν είναι μια μορφή μονισμού;
Δηλαδή, είναι η απόπειρα του Hansen, ή η απόπειρα των Ames και Hall, η λύση του αινίγματος; Και, από την άλλη, ποιά μορφή θα είχε το αίνιγμα, χωρίς τη δική τους παρέμβαση;
Η απάντηση είναι αρνητική. To αίνιγμα δεν έχει λυθεί. Το αίνιγμα έχει τεθεί. Μια διπλή διάνοιξη οδών, δύο ταό που κανείς ακόμα δεν ξέρει πού οδηγούν...

Δημήτρης Τσουμάνης


Σημειώσεις

[1] Δεν συστήνω καθόλου την ελληνική έκδοση της μετάφρασης του Hansen (Τάο Τε Κινγκ, Για την Τέχνη της Αρμονίας, Παπασωτηρίου, 2010). Όχι μόνο δεν έχει παρά μια ελάχιστη σχέση με το αγγλικό πρωτότυπο, αλλά επιπλέον θυμίζει αυτό ακριβώς που δεν θα έπρεπε να θυμίζει: τη γλώσσα των στερεότυπων μεταφράσεων.
[2] 10.000 φυσικά είδη είναι μια συμβατική ταοϊστική έκφραση.
[3] Βλ. Chad Hansen, «Linguistic Skepticism in the Lao Tzu», Philosophy East and West, τομ. 31, αρ. 3, 1981.
[4] Way-making (dao) that can be put into words is not really way-making,
And naming (ming) that can assign fixed reference to things is not really naming.
The nameless (wuming) is the fetal beginnings of everything that is happening (wanwu),
While that which is named is their mother.
Thus, to be really objectless in one’s desires (wuyu) is how one observes the mysteries of all things,
While really having desires is how one observes their boundaries.
These two –the nameless and what is named– emerge from the same source yet are referred to differently.
Together they are called obscure.
The obscurest of the obscure,
They are the swinging gateway of the manifold mysteries.
[5] Ways permeate, but in using them/ Part remains unfilled.
[6] Way-making being empty,/ You make use of it But do not fill it up.
[7] If you grasp ancient ways/ To deal with what's here today,/ You can know their ancient origins./ This is what is called a way's record.
[8] Hold tightly onto way-making in the present/ To manage what is happening right now/ And to understand where it began in the distant past./ This is what is called the drawstring of way-making.
[9] Those who are blended in ways, ways leisurely icorporate them.
[10] Thus, those who are committed to way-making (dao) in what they do/ Are on their way.
[11] In general, beautiful martial displays/ Are inauspicious artefacts./ Natural kinds should perhaps eschew them./ Hence our ways should not iclude them.
[12] As an analogy to describe way-making in the world:/ The small creeks flow into the rivers and seas.
[13] The “higher” scholar hears a way;/ He gets all serious and practises it.
[14] When the very best students learn of way-making (dao)/ They are just barely able to keep to its center.
[15] Way-making (dao) gives rise to continuity,/Continuity gives rise to difference,/ Difference gives rise to plurality,/ And plurality gives rise to the manifold of everything that is happening (wanwu).