18.1.12

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΙΓΜΗΣ

λεπτομέρεια από το Μυστήριο του Εικοστού Αιώνα του Ilya Glazunov


Ο μεγάλος δυνάστης της Ιστορίας είναι η ίδια η Ιστορία. Ο ιστορικός χρόνος, ο χρόνος της αντικειμενικής πραγματικότητας, είναι μία σχετικά πρόσφατη επινόηση. Έλκει τη δύναμή του από την εξουσία που ασκεί το προφανές, όταν το εφήμερο επιβάλλεται ως το αδιαμφισβήτητο γεγονός. Ως το υποτιθέμενο κέντρο των συμβάντων, το γεγονός δίνει την ψευδή εντύπωση ότι συγκεντρώνει όλον τον χρόνο, το παρελθόν και το μέλλον, στη φάση κατά την οποία διαδραματίζεται. Υπερκαθορίζει έτσι κάθε προοπτική. Το εφήμερο παρουσιάζεται τότε ως μία πανίσχυρη ψευδαίσθηση, ψευδαίσθηση η οποία όχι μόνο θέτει στην υπηρεσία της τον χρόνο, αλλά και διαμορφώνει τον ίδιο τον χρόνο. Και, επιπλέον, συγκρατεί την αλυσίδα των αιτίων και των αιτιατών που υποτίθεται ότι απαρτίζουν τον ιστορικό χρόνο.
Το βασικό λάθος σε αυτή την αντίληψη του χρόνου είναι ο πολύ περιορισμένος ορίζοντας του χρόνου, και αυτό έχει πάρα πολλές συνέπειες. Γιατί είναι περισσότερο μία υπόθεση -και μία ευχή του ανθρώπου- ότι τα καθοριστικά συμβάντα εμφανίζονται μέσα στον χρονικό ορίζοντα που ο ίδιος είναι σε θέση να εποπτεύσει. Σαν να μην εκτείνεται ο χρόνος απείρως προς τα εμπρός και απείρως προς τα πίσω (είτε ως γραμμή είτε ως κύκλος). Σαν να είναι απίθανο τα αληθινά καθοριστικά γεγονότα να βρίσκονται τελείως έξω από κάθε εποπτεύσιμο χρονικό και ιστορικό ορίζοντα...
Αλλά τί σημασία θα είχε αυτή η αλλαγή στην οπτική γωνία; Το ζήτημα δεν είναι τόσο να αποπειραθούμε μία ανίχνευση των πραγματικά καθοριστικών συμβάντων αλλά να ανακαλύψουμε μία διαφορετική αίσθηση του χρόνου. Μία αίσθηση μέσα από την οποία μπορεί να αποκαλυφθεί ο χρόνος της ζωντανής πραγματικότητας, όχι ο χρόνος της αντικειμενικής πραγματικότητας, όχι ο χρόνος των μετρήσιμων γεγονότων και των καταγεγραμμένων συμβάντων, αλλά ο άπειρος χρόνος, τον οποίον καμία νοητική εποπτεία δεν μπορεί να καθηλώσει.
Στον άπειρο χρόνο, χρόνο των μεταμορφώσεων, χρόνο των μετουσιώσεων, δεν ισχύει η συμβατική κλίμακα αξιών, το μεγάλο και το μικρό, το αδύναμο και το ισχυρό. Το πλέον ασήμαντο πράγμα είναι δυνατόν να φέρει τη φλόγα μίας αποκαλυπτικής στιγμής. Είναι τόσο ευρύχωρο το σύμπαν του άπειρου χρόνου, που φαίνεται πως μέσα σε αυτό δεν υπάρχει θέση για τον άνθρωπο που αντιλαμβάνεται ανθρωποκεντρικά τον κόσμο. Γιατί τί άλλο είναι ο ανθρωποκεντρισμός παρά η φαντασίωση μιας εξέγερσης ενάντια στον άπειρο χρόνο; Ένα ασήμαντο επεισόδιο που όμως μας κατακλύζει, μας εγκλωβίζει στο παίγνιο, στην  ψευδαίσθηση της Ιστορίας.

Μέσα στην ανθρωποκεντρικά διαμορφωμένη πραγματικότητα, στην αντικειμενική πραγματικότητα, είναι όλο και πιο φανερό ότι ισχύει το αντίθετο, εκεί δεν υπάρχει καμία θέση για τον ζωντανό άνθρωπο.
Δείτε πώς εμφανίζονται οι υποτιθέμενοι άρχοντες της ψευδαίσθησης, οι μεγάλοι δούλοι της. Όλη τους η σκέψη και η δράση επικεντρώνεται στην εξουσία του χρόνου, όπου  “χρόνος” είναι για αυτούς ο βηματισμός της Ιστορίας. Ο άλλος χρόνος, ο χρόνος της ζωντανής πραγματικότητας, είναι ο εχθρός.
Εναντίον αυτού του εχθρού εξελίσσονται δύο βασικές στρατηγικές. Η πρώτη αναζητά τα μέσα με τα οποία η ζωντανή πραγματικότητα μπορεί να απορροφηθεί κατά κάποιο τρόπο από την αντικειμενική πραγματικότητα, ενώ η δεύτερη, ακόμη πιο φιλόδοξη, και πιο παρανοϊκή, επιδιώκει την αυτονόμηση της αντικειμενικής πραγματικότητας μέσα σε ένα συμπαγές ανεπηρέαστο από την ζωντανή πραγματικότητα. Η πρώτη στρατηγική έχει ως κύρια πεδία δράσης την εκπαίδευση, τη διανόηση, τη μαζική προπαγάνδα. Η δεύτερη την τεχνική, από τον έλεγχο των “φυσικών πόρων” και της “ενέργειας” ως την βιολογία.

Υποτίθεται ότι αυτή η απολύτως ελεγχόμενη από τον άνθρωπο πραγματικότητα όχι μόνον θα τον καταστήσει επιτέλους κύριο του πεπρωμένου του και του εαυτού του, αλλά θα του δώσει, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα να ασχοληθεί χωρίς φόβο, χωρίς εξωτερικές πιέσεις (επομένως και χωρίς υποσυνείδητους καταναγκασμούς), με τα ουσιαστικά ζητήματα της ύπαρξής του. Τα κίνητρα δηλαδή δείχνουν ευγενή. (Προσωπικά όχι απλώς αμφιβάλλω, αλλά έχω και βάσιμες υποψίες να υποθέτω ότι αν ποτέ κατακτούσαν οι άνθρωποι έναν τέτοιον στόχο, το μόνο που θα έκαναν θα ήταν να σχεδιάσουν την επόμενη εξέγερση, γιατί αυτή είναι η επιθυμία πίσω από τη φαντασίωση: η εξέγερση για την εξέγερση, και καθόλου τα “ουσιαστικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης”)

Σήμερα, η ζωντανή πραγματικότητα μοιάζει ουτοπία. Όσοι διατηρούν ακόμα μία θολή εικόνα της προτιμούν να την κουβεντιάζουν, να την τραγουδούν και γενικώς να την αναπαριστούν παρά να την ζουν. Λίγοι την ζουν. Πριν μερικά χρόνια, ρώτησαν έναν γέροντα βοσκό που ποτέ δεν έφυγε από τα βουνά της Ηπείρου, να τους πει, τώρα που έφτασε στο τέρμα, που ήπιε όλο το ποτήρι της ζωής ως τον πάτο, τί κατάλαβε, τί είναι η ζωή, και αυτός απάντησε με δύο ρήματα, με μία απάντηση αντάξια ενός Προσωκρατικού ή ενός Ταοϊστή: “ Έφεξε... Νύχτωσε...”. Είναι η απάντηση ενός ανθρώπου που έζησε στα μέτρα του άπειρου χρόνου.
Αν είναι λίγοι εκείνοι που την ζουν, ακόμα πιο σπάνιοι θα πρέπει να είναι εκείνοι που την μοιράζονται, που γνωρίζουν πώς να την μοιράζονται. Γιατί η ζωντανή πραγματικότητα είναι για να μοιράζεται. Αν οι Έλληνες, και έπειτα οι Ρωμιοί, φανέρωσαν κάτι στους ανώριμους λαούς που είναι σήμερα οι εφήμεροι πρωταγωνιστές της ιστορικής σκηνής, αυτό είναι ότι η ζωντανή πραγματικότητα είναι για να μοιράζεται, γιατί αυτή η ίδια είναι μοίρα, είναι μέτρο. Ότι είναι η ζωντανή πραγματικότητα που παρέχει τα μέτρα με τα οποία οικοδομείται η πόλις, και η κοσμόπολις,  τα μέτρα του άπειρου χρόνου.
Ποιός πολιτισμός θα αποτολμούσε σήμερα να αναμετρηθεί με τόσο παράδοξα αινίγματα; Ο θεός της εποχής υπαγορεύει έναν άλλον τρόπο σκέψης, τον διχαστικό τρόπο σκέψης που θέτει το πνεύμα ενάντια στη φύση και το άτομο ενάντια στην κοινωνία. Όσο η νοοτροπία αυτή θα εξακολουθεί να βρίσκεται σε ισχύ (καμία δήθεν “πνευματικότητα” δεν μπορεί να την απειλήσει), τόσο το κυνήγι της άλλης ουτοπίας, της δυσοίωνης ουτοπίας της αντικειμενικής πραγματικότητας, θα φαντάζει όχι απλώς δελεαστικό αλλά επιβεβλημένο.
 
Δημήτρης Τσουμάνης

11.1.12

ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ


Εμείς κατοικούμε στα κοιλώματα της Γης, όπως το έγραψε καθαρά ο Πλάτων. Ανεβαίνουμε στην επιφάνεια της Γης σε ένα ορισμένο υψόμετρο, στην κλίμακα του ελλαδικού τοπίου αυτό είναι γύρω στα 1500 μέτρα. Είναι σαν χοάνη, σαν το στόμιο μιας κοσμικής χοάνης να απολήγει εκεί, στα βουνά, και ανεβαίνοντας προς τα πάνω γίνεται όλο και πιο “αισθητή” μία μουσική, ή η ηχώ μιας παράξενης αρμονίας. Ακτινοβολία ήχων, ο ήχος των άστρων (η μουσική των σφαιρών;), του ηλιακού συστήματος, ή μακρινή αντήχηση, σαν πολυποίκιλος βόμβος γαλαξιακός. Είναι ένα άνοιγμα προς τα πάνω. Στο υπόγειο, συνεχίζονται οι ανθρώπινες υποθέσεις.

Με τον γήινο τρόπο που μετράμε τα πάντα, δεν ξέρουμε τίποτα για τον ουρανό. Αυτή είναι η καταδίκη ενός ανθρωποκεντρικού πολιτισμού. Είμαστε υπερβολικά αυτάρεσκοι οι σημερινοί άνθρωποι, για να γνωρίσουμε οτιδήποτε αληθινό για τον ουρανό. Και υπερβολικά φοβισμένοι, που είναι το ίδιο. Φοβισμένοι να ανακαλύψουμε αυτό που ήδη γνωρίζουμε αλλά δεν θα θέλαμε με τίποτα να ομολογήσουμε.

Βλέπετε, σήμερα μπορεί κανείς να δεχτεί την ανημπόρια, τη μηδαμινότητα του ανθρώπου, υπό τον όρο ότι αυτή η μηδαμινότητα πρέπει να αφορά ολόκληρο το σύμπαν. Αυτό προσφέρει κάποια ανακούφιση: οι άνθρωποι είμαστε ένα τίποτα, επειδή το σύμπαν είναι ένα τίποτα. Ένα παγκόσμιο Μηδέν κυβερνά, και το καλύτερο που έχει να κάνει ο άνθρωπος είναι να κοιτάξει τον εαυτό του, που σημαίνει: να προσπαθήσει να καταλάβει το σύμπαν, να κυριαρχήσει επάνω του. Αυτό λέει με λίγα λόγια το δόγμα*.

Κάποτε, έλεγαν ότι η Μοίρα κυβερνά, είμαστε πιασμένοι σε ένα δίχτυ, και μπορούμε να αγγίξουμε και εμείς τις μαγικές χορδές του μαγικού σύμπαντος, η Φύση ή η Θεότητα προσφέρει αυτές τις δυνάμεις στη διάθεση του ανθρώπου. Από πάντα. Ο άνθρωπος είναι ο “πίθηκος της Φύσεως”, είναι καταδικασμένος, ή προορισμένος, αναλόγως, να μιμείται τη Φύση, δηλαδή να ολοκληρώνει έργα τέλεια, ως και αυτή την τελειότητα του ίδιου του εαυτού του.

Αλλά, την ίδια στιγμή, οι άνθρωποι είναι, μαζί με όλα τα όντα, μέτοχοι της πολλαπλότητας, πληρώνουν, με την ίδια τη ζωή τους, την οφειλή τους στη Ζωή. Ένα ον προορίζεται να πεθάνει, ώστε να ζήσουν άλλα όντα. Είναι ο απαράβατος, ο άτεγκτος νόμος, η Ανάγκη. Ως και οι θεοί πεθαίνουν, σβήνουν, στο τέλος του μεγάλου Κύκλου, ως και οι θεοί πεθαίνουν, και ας τρέφονται με την αθάνατη αμβροσία. Έτσι το τέλος του παραμυθιού είναι ένα αληθινό τέλος, και η αρχή του παραμυθιού αρχή μιας νέας ψευδαίσθησης - ή όπως αλλιώς θέλει να την ονομάσει κανείς, γιατί μικρή σημασία έχει.

Το σύμπαν αποτελείται από φωτεινά σημεία, από Μονάδες, από άτομα. Αυτός είναι ένας τρόπος θέασης: το σύμπαν αποτελείται από Άστρα. Ένα δίχτυ από φωτιά, ένας θόλος όλος ρωγμές, οι πραγματικοί κάτοικοι του σύμπαντος, οι δικές τους ακατανόητες τροχιές, το μεγάλο κρυπτόγραμμα των φυλών του μεγάκοσμου. 

Οι οικογένειες των άστρων, οι πόλεις των άστρων, οι μεταναστεύσεις των άστρων. Οι μεταμορφώσεις των άστρων, οι ουσίες και οι υποστάσεις των άστρων. 

Καθετί που υπάρχει είναι ένα άστρο. Ακόμα και οι πέτρες, κάτι άλλο είναι από αυτό που φαίνονται. Δεν είναι πέτρες οι πέτρες, αλλά αυτό πώς να το ανιχνεύσει ο νους, χωρίς να τινάξει όλα τα σχήματα που τον αποτελούν στον αέρα; Η φαντασία έρχεται βοηθός, και φαντάζεται ότι κάτι άλλο βρίσκεται μέσα στην πέτρα, κάποια “ψυχή” ή “ενέργεια”. Αλλά  η πραγματική μορφή της πέτρας παραμένει σκοτεινή, και καμία ανάλυση δεν θα την αποκαλύψει. 

Καθετί που υπάρχει είναι ένα άστρο και η μοίρα του είναι γραμμένη στ' άστρα. Στο υπόγειο συνεχίζονται οι ανθρώπινες υποθέσεις, τα άστρα σαν μακρινοί αντικατοπτρισμοί  και φαντασμαγορίες ενός τυχαίου σύμπαντος.

Δημήτρης Τσουμάνης

* Οι αστροσκόποι της αρχαιότητας, ίσως ακόμη και οι αστροσκόποι της προϊστορίας, δεν θεωρούσαν σημαντικό τον ουράνιο μηχανισμό αυτόν καθαυτόν. Η μελέτη των άστρων, η αστρο-λογία, θα μπορούσε να αρχίσει από οποιοδήποτε σημείο της Βιβλιοθήκης, αφού όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη (δεν είναι κατά μίμηση του συμπαντικού κρυπτογράμματος που κατασκευάστηκε η Βιβλιοθήκη των Αιώνων, που τόσες φορές καταστράφηκε και ανοικοδομήθηκε ξανά και ξανά;). Πιθανό οδηγητικό νήμα, ένα “θεώρημα” του Ιμπν Άραμπι που λέει ότι όλα τα πράγματα, καθόσον είναι Θεός, είναι απερινόητα, καθόσον είναι κάτι άλλο από Θεός, δεν διαθέτουν τίποτα πραγματικό για να γνωσθεί.

 
εμβληματική εικόνα από το Splendor Solis, έκδοση Αμβούργου, 1708