ARS COMBINATORIA
Η συμβολική γλώσσα είναι εξ ορισμού μια ars combinatoria. Η δημιουργία της συμβολικής γλώσσας βασίζεται στον νόμο των αντιστοιχιών και των αναλογιών ανάμεσα στον Μακρόκοσμο και τον Μικρόκοσμο. Ένα παράδειγμα εφαρμογής, στη νεώτερη εποχή, είναι το Αρχαιόμετρο του Alexandre Saint-Yves d'Alveydre, συμβολική μεγακατασκευή και όργανο συγχρόνως. Το Αρχαιόμετρο αποτελείται από μια σειρά ομόκεντρων περιστρεφόμενων δίσκων, που περιέχουν ιερατικά αλφάβητα, αριθμούς, αστρολογικά σύμβολα, νότες και διάφορους άλλους κώδικες. Οι αντιστοιχίες αναδιατάσσονται με κάθε περιστροφή των δίσκων, η αρχιτεκτονική του οικοδομήματος των συμβόλων εμφανίζεται έτσι στην δυναμική της όψη. Ο Saint-Yves αφιέρωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του αποκλειστικά στο Αρχαιόμετρο. Μετά το θάνατό του, οι σημειώσεις του, με πρωτοβουλία του Papus και μερικών φίλων του Saint-Yves, συγκεντρώθηκαν και εκδόθηκαν σε ένα βιβλίο με τίτλο Το Αρχαιόμετρο: Κλειδί Όλων των Θρησκειών και των Επιστημών της Αρχαιότητας. Συνθετική Μεταρρύθμιση Όλων των Σύγχρονων Τεχνών (1910). (Archéomètre, αρσενικού γένους στα γαλλικά, μπορεί να σημαίνει και τον Αρχαιομέτρη, τον Φύλακα της Βιβλιοθήκης, τον Μεγαλιθολόγο...).
Στη μελέτη του για τον Άγγελο Σικελιανό, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος αποκαλεί το Αρχαιόμετρο αρχόμετρο (archémètre) «με το οποίο μπορούμε να αποτιμήσομε αποκρυφικά τη σοφία των αρχαίων» (και παρατηρεί ότι «είχε και ο Σικελιανός, κατά κάποιο τρόπο, βρει το δικό του»). Πράγματι, το μέτρο δεν αναφέρεται στην μέτρηση με την ποσοτική έννοια αποκλειστικά, αλλά, ειδικά όσον αφορά το Αρχαιόμετρο, παραπέμπει κατά τη γνώμη μου στα σανσκριτικά, στα οποία η λέξη μέτρο (μάτρα) έχει και την ποιοτική έννοια του στοιχείου και, όταν αναφέρεται στις λέξεις, του γράμματος. Τα γράμματα μιας λέξης είναι και τα μέτρα της. Για παράδειγμα, στο ιερό μονοσύλλαβο ΑUM (Om) το a, το u και το m είναι τα γράμματά του αλλά και τα «μέτρα» του, γι’αυτό και αντιστοιχούν στις τρεις συνθήκες (πάδας, πόδια) της ανθρώπινης κατάστασης: εγρήγορση, όνειρο, βαθύς ύπνος (όπως στο αίνιγμα των τριών κόσμων, στο αίνιγμα της Σφίγγας, οι τρεις ηλικίες του ανθρώπου συμβολίζονται με τα πόδια). Επιπλέον, το Om έχει και ένα τέταρτο μάτρα, που δεν αναπαρίσταται από κανένα γράμμα, γιατί δεν μπορεί να εκφραστεί, είναι αμάτρα, άμετρο, αμέτρητο, απροσμέτρητο. (Και εδώ βλέπουμε όχι μόνο την εκπληκτική ομοιότητα ανάμεσα σε λέξεις των σανσκριτικών και των ελληνικών, αλλά και το γεγονός ότι οι δύο γλώσσες δείχνουν να συμπληρώνουν η μία την άλλη).
Ο νόμος των αναλογιών και των αντιστοιχιών, εκτός από τη δυνατότητα της σύνθεσης ανάμεσα σε διαφορετικά σύμβολα, δίνει και τη δυνατότητα της μετάθεσης των συμβόλων από την μία επιστήμη στην άλλη. Ο Ρενέ Γκενόν, στο βιβλίο του Formes Traditionnelles et Cycles Cosmiques (Παραδοσιακές Μορφές και Κοσμικοί Κύκλοι), παρατηρεί ότι η επιστήμη των αριθμών των Πυθαγορείων είναι η πηγή από την οποία ο Πλάτων «πήρε όχι μόνο ολόκληρο το κοσμολογικό μέρος της διδασκαλίας του, όπως αναπτύσσεται ειδικά στον Τίμαιο, αλλά ακόμη και τη “θεωρία των ιδεών” του, η οποία είναι στην πραγματικότητα μόνο μία μετάθεση σε διαφορετική ορολογία των πυθαγόρειων ιδεών για τους αριθμούς, που θεωρούνται αρχές όλων των πραγμάτων».
Ο ΦΩΝΗΤΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ
Στο εσωτερικό της γλώσσας, η εν χρόνω αναδιάταξη των συμβόλων, η αντιμεταθεσιμότητα των συμβόλων, αυτό που έχω χαρακτηρίσει ως τη δυναμική όψη του συμβολικού οικοδομήματος, είναι εμφανές στη μέθοδο του φωνητικού συμβολισμού, κατά την οποία η ανάγνωση των λέξεων βασίζεται στον ήχο των γραμμάτων και όχι στην ορθογραφία – η ορθογραφία αποτελεί, από αυτή την οπτική γωνία, μόνον το «πέπλο» που καλύπτει το κρυμμένο νόημα. Η μέθοδος του φωνητικού συμβολισμού αποκαλείται φωνητική Καμπάλα ή ερμητική Καμπάλα, λογοπαίγνιο με τις λέξεις Καμπάλα (με τη γραφή Cabala, και όχι Kabbalah, όπως στο Cabala del cavallo Pegaseo του Τζιορντάνο Μπρούνο) και caballus (άλογο, στα μεσαιωνικά λατινικά και στη δημώδη λατινική, latino volgare), που παραπέμπει στην καβαλαρία (cavalerie, και cavalier, ο ιππότης, ο καβαλιέρος, στην οξιτανική γλώσσα, langue d’oc), με μια λέξη: στην ιπποσύνη, γι’αυτό αποκαλείται και γλώσσα των ίππων (καβάλλης είναι ο «εργάτης ίππος» κατά Ησύχιο). Σύμφωνα με τον Fulcanelli, η λέξη cabale προέκυψε από μια παραφθορά της αρχαίας λέξης καρβάν ή κάρβανος : αυτός που μιλάει μια ακατανόητη ή βάρβαρη γλώσσα.
 |
Ο αστρολόγος (1509) του Giulio Campagnola φανερώνει υψηλή γνώση του ερμητικού συμβολισμού |
Τα φωνητικά σύμβολα συνδυάζονται συχνά με οπτικά σύμβολα, ιδιαίτερα στην αλχημική εικονογραφία. Και εδώ, στο πεδίο της εικόνας, η βάση είναι η ίδια η μέθοδος του φωνητικού συμβολισμού, κάτι που γενικώς έχει διαφύγει από τους μελετητές και ούτε έχει κατανοηθεί επαρκώς ούτε έχει ερευνηθεί αρκετά ακόμη. Αν και, για διάφορους λόγους, δεν θα είχε νόημα να επεκταθώ περισσότερο, και με το δεδομένο ότι δεν είναι καθόλου εύκολη η αναζήτηση τέτοιων ερμηνευτικών κλειδιών, θα περιοριστώ στην εξής υπόδειξη: οι εμβληματικές εικόνες της Αλχημείας αποτελούνται από κάθε είδους σύμβολα, τα οποία παράλληλα ενσαρκώνονται σε πολλαπλές όψεις του ορυκτού, του φυτικού, του ζωϊκού και του ανθρώπινου βασιλείου και όλα μαζί, σε συνδυασμό, διαβάζονται με τον τρόπο περίπου που διαβάζεται ένα rebus. Η τεχνική αυτή είναι παρόμοια με την οπτική γλώσσα που χρησιμοποιείται για να δημιουργηθεί ένα ομιλόν οικόσημο, αυτό που χαρακτηριστικά αποκαλείται arma parlante στα ιταλικά και canting arm στα αγγλικά: μεταφράζοντας τα αντικείμενα και τα σύμβολα στις λέξεις που τους αντιστοιχούν και συνδυάζοντας τις λέξεις όπως σε ένα λογοπαίγνιο, προκύπτει το όνομα εκείνου που φέρει το οικόσημο. Όχι τυχαία, η Εραλδική, η γλώσσα του οικόσημου, θεωρείται ως μία από τις μορφές της γλώσσας των πουλιών.
 |
| Γκραβούρα από το αριστουργηματικό De Roode Leeuw (Ο Ερυθρός Λέων, 1672) του Goossen van Vreeswijk. Το απόγειο της ερμητικής εικονογραφίας και μιας τέχνης που σύντομα θα περνούσε σε ολοκληρωτική σχεδόν λήθη. |
Στον Κρατύλο του Πλάτωνα βρίσκουμε παραδείγματα μιας ανάλογη ερμηνευτικής κατά την οποία η ετυμολογία των ονομάτων βασίζεται περισσότερο σε συμβολικές αντιστοιχίες παρά σε αυστηρά ετυμολογικούς κανόνες. Ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν στο Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς του Πλουτάρχου. Στη Γεματρία, μία από τις επιστήμες, με την παραδοσιακή έννοια του όρου, της Καμπάλα, βλέπουμε μια επέκταση του φωνητικού συμβολισμού εξαιτίας της αντιστοιχίας των αριθμών με τα γράμματα και κατ’επέκταση με τις λέξεις που σχηματίζουν τα γράμματα. Ας σημειωθεί ότι ο όρος Γεματρία δεν προέρχεται από την λέξη γεωμετρία, όπως θεωρείται συνήθως. Αν πρέπει να αναζητηθεί μια ετυμολόγηση από τα αρχαία ελληνικά, δεν μπορεί να είναι άλλη από τη λέξη γραμματεία, επιστήμη των γραμμάτων, γιατί αυτό είναι η Γεματρία και δεν αναφέρεται στον γεωμετρικό συμβολισμό. Άλλωστε, επιστήμη των γραμμάτων (ilm al-huruf) ονομάζεται ακριβώς η αντίστοιχη επιστήμη στο Ισλάμ και μάλιστα οι διάφορες εφαρμογές της προσδιορίζονται με τον όρο simia, που, καθώς δεν μοιάζει με αραβική λέξη, μάλλον προέρχεται από την ελληνική λέξη σημεία.
Η αρχαιότερη μορφή της επιστήμης των γραμμάτων είναι η ινδική Νιρούκτα, η οποία σχετίζεται με τη Μιμάνζα, στην οποία ανάγονται διάφορες άλλες δευτερεύουσες επιστήμες. Η Μιμάνζα εστιάζει, μεταξύ άλλων, στη σημασία που έχουν για την κατανόηση των κειμένων η ακριβής ορθογραφία, η καλλιγραφία και η σωστή προφορά. Παρενθετικά αναφέρω ότι η σωστή προφορά αποτελούσε αντικείμενο ολόκληρης επιστήμης στην αρχαία Αίγυπτο και, για τους Αιγύπτιους, από τον τόνο της φωνής καταλαβαίνεις αν κάποιος λέει την αλήθεια ή ψεύδεται, με άλλα λόγια αν «λέει τα πράγματα με τ’όνομά τους», ενώ αυτοί που υπερβαίνουν τη δοκιμασία της Ψυχοστασίας είναι maa kherou, «αυτοί που έχουν ορθή φωνή», οι «Δίκαιοι στη Φωνή», οι Δικαιωμένοι. Η Μιμάνζα μελετάει, ακόμη, τη σχέση του έναρθρου ήχου με την αίσθηση της ακοής, και αυτό τη συνδέει με την επιστήμη του ρυθμού και των δονήσεων, η οποία περιλαμβάνει την επιστήμη των επωδών (μάντρα-βίντυα). Το μυστικό πίσω απ’όλα αυτά, είναι, για την ινδική παράδοση, και όχι μόνο, η διπλή φύση, φωτεινή και ηχητική, της Κουνταλίνι, της Κοσμικής Δύναμης.
Δημήτρης Τσουμάνης
Εκτενέστερα έχω αναφερθεί στο θέμα της συμβολικής γλώσσας σε άρθρο στο Strange (τ. 110) με τίτλο Το Αίνιγμα της Αρχέγονης Γλώσσας, η Μυστική Γλώσσα των Πουλιών και η Ιστορία των Τριών Κόσμων.
