 |
| λεπτομέρεια από το Μυστήριο του Εικοστού Αιώνα του Ilya Glazunov |
Ο μεγάλος δυνάστης της Ιστορίας είναι η ίδια η Ιστορία. Ο ιστορικός χρόνος, ο χρόνος της αντικειμενικής πραγματικότητας, είναι μία σχετικά πρόσφατη επινόηση. Έλκει τη δύναμή του από την εξουσία που ασκεί το προφανές, όταν το εφήμερο επιβάλλεται ως το αδιαμφισβήτητο γεγονός. Ως το υποτιθέμενο κέντρο των συμβάντων, το γεγονός δίνει την ψευδή εντύπωση ότι συγκεντρώνει όλον τον χρόνο, το παρελθόν και το μέλλον, στη φάση κατά την οποία διαδραματίζεται. Υπερκαθορίζει έτσι κάθε προοπτική. Το εφήμερο παρουσιάζεται τότε ως μία πανίσχυρη ψευδαίσθηση, ψευδαίσθηση η οποία όχι μόνο θέτει στην υπηρεσία της τον χρόνο, αλλά και διαμορφώνει τον ίδιο τον χρόνο. Και, επιπλέον, συγκρατεί την αλυσίδα των αιτίων και των αιτιατών που υποτίθεται ότι απαρτίζουν τον ιστορικό χρόνο.
Το βασικό λάθος σε αυτή την αντίληψη του χρόνου είναι ο πολύ περιορισμένος ορίζοντας του χρόνου, και αυτό έχει πάρα πολλές συνέπειες. Γιατί είναι περισσότερο μία υπόθεση -και μία ευχή του ανθρώπου- ότι τα καθοριστικά συμβάντα εμφανίζονται μέσα στον χρονικό ορίζοντα που ο ίδιος είναι σε θέση να εποπτεύσει. Σαν να μην εκτείνεται ο χρόνος απείρως προς τα εμπρός και απείρως προς τα πίσω (είτε ως γραμμή είτε ως κύκλος). Σαν να είναι απίθανο τα αληθινά καθοριστικά γεγονότα να βρίσκονται τελείως έξω από κάθε εποπτεύσιμο χρονικό και ιστορικό ορίζοντα...
Αλλά τί σημασία θα είχε αυτή η αλλαγή στην οπτική γωνία; Το ζήτημα δεν είναι τόσο να αποπειραθούμε μία ανίχνευση των πραγματικά καθοριστικών συμβάντων αλλά να ανακαλύψουμε μία διαφορετική αίσθηση του χρόνου. Μία αίσθηση μέσα από την οποία μπορεί να αποκαλυφθεί ο χρόνος της ζωντανής πραγματικότητας, όχι ο χρόνος της αντικειμενικής πραγματικότητας, όχι ο χρόνος των μετρήσιμων γεγονότων και των καταγεγραμμένων συμβάντων, αλλά ο άπειρος χρόνος, τον οποίον καμία νοητική εποπτεία δεν μπορεί να καθηλώσει.
Στον άπειρο χρόνο, χρόνο των μεταμορφώσεων, χρόνο των μετουσιώσεων, δεν ισχύει η συμβατική κλίμακα αξιών, το μεγάλο και το μικρό, το αδύναμο και το ισχυρό. Το πλέον ασήμαντο πράγμα είναι δυνατόν να φέρει τη φλόγα μίας αποκαλυπτικής στιγμής. Είναι τόσο ευρύχωρο το σύμπαν του άπειρου χρόνου, που φαίνεται πως μέσα σε αυτό δεν υπάρχει θέση για τον άνθρωπο που αντιλαμβάνεται ανθρωποκεντρικά τον κόσμο. Γιατί τί άλλο είναι ο ανθρωποκεντρισμός παρά η φαντασίωση μιας εξέγερσης ενάντια στον άπειρο χρόνο; Ένα ασήμαντο επεισόδιο που όμως μας κατακλύζει, μας εγκλωβίζει στο παίγνιο, στην ψευδαίσθηση της Ιστορίας.
Μέσα στην ανθρωποκεντρικά διαμορφωμένη πραγματικότητα, στην αντικειμενική πραγματικότητα, είναι όλο και πιο φανερό ότι ισχύει το αντίθετο, εκεί δεν υπάρχει καμία θέση για τον ζωντανό άνθρωπο.
Δείτε πώς εμφανίζονται οι υποτιθέμενοι άρχοντες της ψευδαίσθησης, οι μεγάλοι δούλοι της. Όλη τους η σκέψη και η δράση επικεντρώνεται στην εξουσία του χρόνου, όπου “χρόνος” είναι για αυτούς ο βηματισμός της Ιστορίας. Ο άλλος χρόνος, ο χρόνος της ζωντανής πραγματικότητας, είναι ο εχθρός.
Εναντίον αυτού του εχθρού εξελίσσονται δύο βασικές στρατηγικές. Η πρώτη αναζητά τα μέσα με τα οποία η ζωντανή πραγματικότητα μπορεί να απορροφηθεί κατά κάποιο τρόπο από την αντικειμενική πραγματικότητα, ενώ η δεύτερη, ακόμη πιο φιλόδοξη, και πιο παρανοϊκή, επιδιώκει την αυτονόμηση της αντικειμενικής πραγματικότητας μέσα σε ένα συμπαγές ανεπηρέαστο από την ζωντανή πραγματικότητα. Η πρώτη στρατηγική έχει ως κύρια πεδία δράσης την εκπαίδευση, τη διανόηση, τη μαζική προπαγάνδα. Η δεύτερη την τεχνική, από τον έλεγχο των “φυσικών πόρων” και της “ενέργειας” ως την βιολογία.
Υποτίθεται ότι αυτή η απολύτως ελεγχόμενη από τον άνθρωπο πραγματικότητα όχι μόνον θα τον καταστήσει επιτέλους κύριο του πεπρωμένου του και του εαυτού του, αλλά θα του δώσει, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα να ασχοληθεί χωρίς φόβο, χωρίς εξωτερικές πιέσεις (επομένως και χωρίς υποσυνείδητους καταναγκασμούς), με τα ουσιαστικά ζητήματα της ύπαρξής του. Τα κίνητρα δηλαδή δείχνουν ευγενή. (Προσωπικά όχι απλώς αμφιβάλλω, αλλά έχω και βάσιμες υποψίες να υποθέτω ότι αν ποτέ κατακτούσαν οι άνθρωποι έναν τέτοιον στόχο, το μόνο που θα έκαναν θα ήταν να σχεδιάσουν την επόμενη εξέγερση, γιατί αυτή είναι η επιθυμία πίσω από τη φαντασίωση: η εξέγερση για την εξέγερση, και καθόλου τα “ουσιαστικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης”)
Σήμερα, η ζωντανή πραγματικότητα μοιάζει ουτοπία. Όσοι διατηρούν ακόμα μία θολή εικόνα της προτιμούν να την κουβεντιάζουν, να την τραγουδούν και γενικώς να την αναπαριστούν παρά να την ζουν. Λίγοι την ζουν. Πριν μερικά χρόνια, ρώτησαν έναν γέροντα βοσκό που ποτέ δεν έφυγε από τα βουνά της Ηπείρου, να τους πει, τώρα που έφτασε στο τέρμα, που ήπιε όλο το ποτήρι της ζωής ως τον πάτο, τί κατάλαβε, τί είναι η ζωή, και αυτός απάντησε με δύο ρήματα, με μία απάντηση αντάξια ενός Προσωκρατικού ή ενός Ταοϊστή: “ Έφεξε... Νύχτωσε...”. Είναι η απάντηση ενός ανθρώπου που έζησε στα μέτρα του άπειρου χρόνου.
Αν είναι λίγοι εκείνοι που την ζουν, ακόμα πιο σπάνιοι θα πρέπει να είναι εκείνοι που την μοιράζονται, που γνωρίζουν πώς να την μοιράζονται. Γιατί η ζωντανή πραγματικότητα είναι για να μοιράζεται. Αν οι Έλληνες, και έπειτα οι Ρωμιοί, φανέρωσαν κάτι στους ανώριμους λαούς που είναι σήμερα οι εφήμεροι πρωταγωνιστές της ιστορικής σκηνής, αυτό είναι ότι η ζωντανή πραγματικότητα είναι για να μοιράζεται, γιατί αυτή η ίδια είναι μοίρα, είναι μέτρο. Ότι είναι η ζωντανή πραγματικότητα που παρέχει τα μέτρα με τα οποία οικοδομείται η πόλις, και η κοσμόπολις, τα μέτρα του άπειρου χρόνου.
Ποιός πολιτισμός θα αποτολμούσε σήμερα να αναμετρηθεί με τόσο παράδοξα αινίγματα; Ο θεός της εποχής υπαγορεύει έναν άλλον τρόπο σκέψης, τον διχαστικό τρόπο σκέψης που θέτει το πνεύμα ενάντια στη φύση και το άτομο ενάντια στην κοινωνία. Όσο η νοοτροπία αυτή θα εξακολουθεί να βρίσκεται σε ισχύ (καμία δήθεν “πνευματικότητα” δεν μπορεί να την απειλήσει), τόσο το κυνήγι της άλλης ουτοπίας, της δυσοίωνης ουτοπίας της αντικειμενικής πραγματικότητας, θα φαντάζει όχι απλώς δελεαστικό αλλά επιβεβλημένο.
Το βασικό λάθος σε αυτή την αντίληψη του χρόνου είναι ο πολύ περιορισμένος ορίζοντας του χρόνου, και αυτό έχει πάρα πολλές συνέπειες. Γιατί είναι περισσότερο μία υπόθεση -και μία ευχή του ανθρώπου- ότι τα καθοριστικά συμβάντα εμφανίζονται μέσα στον χρονικό ορίζοντα που ο ίδιος είναι σε θέση να εποπτεύσει. Σαν να μην εκτείνεται ο χρόνος απείρως προς τα εμπρός και απείρως προς τα πίσω (είτε ως γραμμή είτε ως κύκλος). Σαν να είναι απίθανο τα αληθινά καθοριστικά γεγονότα να βρίσκονται τελείως έξω από κάθε εποπτεύσιμο χρονικό και ιστορικό ορίζοντα...
Αλλά τί σημασία θα είχε αυτή η αλλαγή στην οπτική γωνία; Το ζήτημα δεν είναι τόσο να αποπειραθούμε μία ανίχνευση των πραγματικά καθοριστικών συμβάντων αλλά να ανακαλύψουμε μία διαφορετική αίσθηση του χρόνου. Μία αίσθηση μέσα από την οποία μπορεί να αποκαλυφθεί ο χρόνος της ζωντανής πραγματικότητας, όχι ο χρόνος της αντικειμενικής πραγματικότητας, όχι ο χρόνος των μετρήσιμων γεγονότων και των καταγεγραμμένων συμβάντων, αλλά ο άπειρος χρόνος, τον οποίον καμία νοητική εποπτεία δεν μπορεί να καθηλώσει.
Στον άπειρο χρόνο, χρόνο των μεταμορφώσεων, χρόνο των μετουσιώσεων, δεν ισχύει η συμβατική κλίμακα αξιών, το μεγάλο και το μικρό, το αδύναμο και το ισχυρό. Το πλέον ασήμαντο πράγμα είναι δυνατόν να φέρει τη φλόγα μίας αποκαλυπτικής στιγμής. Είναι τόσο ευρύχωρο το σύμπαν του άπειρου χρόνου, που φαίνεται πως μέσα σε αυτό δεν υπάρχει θέση για τον άνθρωπο που αντιλαμβάνεται ανθρωποκεντρικά τον κόσμο. Γιατί τί άλλο είναι ο ανθρωποκεντρισμός παρά η φαντασίωση μιας εξέγερσης ενάντια στον άπειρο χρόνο; Ένα ασήμαντο επεισόδιο που όμως μας κατακλύζει, μας εγκλωβίζει στο παίγνιο, στην ψευδαίσθηση της Ιστορίας.
Μέσα στην ανθρωποκεντρικά διαμορφωμένη πραγματικότητα, στην αντικειμενική πραγματικότητα, είναι όλο και πιο φανερό ότι ισχύει το αντίθετο, εκεί δεν υπάρχει καμία θέση για τον ζωντανό άνθρωπο.
Δείτε πώς εμφανίζονται οι υποτιθέμενοι άρχοντες της ψευδαίσθησης, οι μεγάλοι δούλοι της. Όλη τους η σκέψη και η δράση επικεντρώνεται στην εξουσία του χρόνου, όπου “χρόνος” είναι για αυτούς ο βηματισμός της Ιστορίας. Ο άλλος χρόνος, ο χρόνος της ζωντανής πραγματικότητας, είναι ο εχθρός.
Εναντίον αυτού του εχθρού εξελίσσονται δύο βασικές στρατηγικές. Η πρώτη αναζητά τα μέσα με τα οποία η ζωντανή πραγματικότητα μπορεί να απορροφηθεί κατά κάποιο τρόπο από την αντικειμενική πραγματικότητα, ενώ η δεύτερη, ακόμη πιο φιλόδοξη, και πιο παρανοϊκή, επιδιώκει την αυτονόμηση της αντικειμενικής πραγματικότητας μέσα σε ένα συμπαγές ανεπηρέαστο από την ζωντανή πραγματικότητα. Η πρώτη στρατηγική έχει ως κύρια πεδία δράσης την εκπαίδευση, τη διανόηση, τη μαζική προπαγάνδα. Η δεύτερη την τεχνική, από τον έλεγχο των “φυσικών πόρων” και της “ενέργειας” ως την βιολογία.
Υποτίθεται ότι αυτή η απολύτως ελεγχόμενη από τον άνθρωπο πραγματικότητα όχι μόνον θα τον καταστήσει επιτέλους κύριο του πεπρωμένου του και του εαυτού του, αλλά θα του δώσει, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα να ασχοληθεί χωρίς φόβο, χωρίς εξωτερικές πιέσεις (επομένως και χωρίς υποσυνείδητους καταναγκασμούς), με τα ουσιαστικά ζητήματα της ύπαρξής του. Τα κίνητρα δηλαδή δείχνουν ευγενή. (Προσωπικά όχι απλώς αμφιβάλλω, αλλά έχω και βάσιμες υποψίες να υποθέτω ότι αν ποτέ κατακτούσαν οι άνθρωποι έναν τέτοιον στόχο, το μόνο που θα έκαναν θα ήταν να σχεδιάσουν την επόμενη εξέγερση, γιατί αυτή είναι η επιθυμία πίσω από τη φαντασίωση: η εξέγερση για την εξέγερση, και καθόλου τα “ουσιαστικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης”)
Σήμερα, η ζωντανή πραγματικότητα μοιάζει ουτοπία. Όσοι διατηρούν ακόμα μία θολή εικόνα της προτιμούν να την κουβεντιάζουν, να την τραγουδούν και γενικώς να την αναπαριστούν παρά να την ζουν. Λίγοι την ζουν. Πριν μερικά χρόνια, ρώτησαν έναν γέροντα βοσκό που ποτέ δεν έφυγε από τα βουνά της Ηπείρου, να τους πει, τώρα που έφτασε στο τέρμα, που ήπιε όλο το ποτήρι της ζωής ως τον πάτο, τί κατάλαβε, τί είναι η ζωή, και αυτός απάντησε με δύο ρήματα, με μία απάντηση αντάξια ενός Προσωκρατικού ή ενός Ταοϊστή: “ Έφεξε... Νύχτωσε...”. Είναι η απάντηση ενός ανθρώπου που έζησε στα μέτρα του άπειρου χρόνου.
Αν είναι λίγοι εκείνοι που την ζουν, ακόμα πιο σπάνιοι θα πρέπει να είναι εκείνοι που την μοιράζονται, που γνωρίζουν πώς να την μοιράζονται. Γιατί η ζωντανή πραγματικότητα είναι για να μοιράζεται. Αν οι Έλληνες, και έπειτα οι Ρωμιοί, φανέρωσαν κάτι στους ανώριμους λαούς που είναι σήμερα οι εφήμεροι πρωταγωνιστές της ιστορικής σκηνής, αυτό είναι ότι η ζωντανή πραγματικότητα είναι για να μοιράζεται, γιατί αυτή η ίδια είναι μοίρα, είναι μέτρο. Ότι είναι η ζωντανή πραγματικότητα που παρέχει τα μέτρα με τα οποία οικοδομείται η πόλις, και η κοσμόπολις, τα μέτρα του άπειρου χρόνου.
Ποιός πολιτισμός θα αποτολμούσε σήμερα να αναμετρηθεί με τόσο παράδοξα αινίγματα; Ο θεός της εποχής υπαγορεύει έναν άλλον τρόπο σκέψης, τον διχαστικό τρόπο σκέψης που θέτει το πνεύμα ενάντια στη φύση και το άτομο ενάντια στην κοινωνία. Όσο η νοοτροπία αυτή θα εξακολουθεί να βρίσκεται σε ισχύ (καμία δήθεν “πνευματικότητα” δεν μπορεί να την απειλήσει), τόσο το κυνήγι της άλλης ουτοπίας, της δυσοίωνης ουτοπίας της αντικειμενικής πραγματικότητας, θα φαντάζει όχι απλώς δελεαστικό αλλά επιβεβλημένο.
Δημήτρης Τσουμάνης
